ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ Α΄ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΔΟΥ
Πράξ. 20, 16-38 & 28-36
Του Μητροπολίτου Φλωρίνης π. Αυγουστίνου Καντιώτου

Που ποιμαντικη μεριμνα;

• «Προσέχετε ἑαυτοῖς καὶ παντὶ τῷ ποιμνίῳ ἐν ᾦ ὑμᾶς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἔθετο ἐπισκόπους, ποιμαίνειν τὴν ἐκκλησίαν τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ, ἥν περιεποιήσατο διὰ τοῦ ἰδίου αἵματος» (Πράξ. 20, 28)

ΣΤΗ σημερινὴ περικοπὴ ἀκούσαμε, ὅτι ὁ ἀπόστολος Παῦλος κάλεσε στὴ Μίλητο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας τοὺς πρεσβυτέρους τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἐφέσου καὶ τοὺς μίλησε μὲ πολὺ θερμότητα. Ὅπως θὰ λέγαμε σήμερα, συνεκάλεσε ἱερατικὸ συνέδριο γιὰ τοὺς κληρικοὺς τῆς μεγάλης αὐτῆς περιφερείας. Ἀπὸ τότε, ποὺ ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἔσπειρε ἐκεῖ τὸ λόγο τοῦ Χριστοῦ, μέχρι τῶν ἡμερῶν μας ἡ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἦταν ῥιζωμένη στὴ γῆ αὐτὴ μὲ πολλὲς ἐπισκοπὲς καὶ πλῆθος μνημεῖα, ποὺ δυστυχῶς τὸ 1922 ἀφανήσθηκαν λόγῳ τῆς μικρασιατικῆς συμφορᾶς. Ἔτσι ἡ λυχνία τῆς ἐκκλησίας τῆς Μιλήτου, τῆς Ἐφέσου, τῆς Σμύρνης καὶ τῶν ἄλλων ἀλησμονήτων πατρίδων, κατὰ τὶς ἀνεξιχνίαστες βουλὲς τοῦ Θεοῦ, μετακινήθηκε, ὅπως λέει ἡ Ἀποκάλυψις (βλ. Ἀπ. 2, 5).
Καὶ ποιὸ ἦταν τὸ θέμα τῆς ὁμιλίας τοῦ ἀποστόλου Παύλου;

Εἶπε στοὺς πρεσβυτέρους, ὅτι δὲν πρέπει νὰ λησμονοῦν, πὼς εἶνε οἱ ποιμένες. Χειροτονήθηκαν ἀπὸ τὰ χέρια του καὶ ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα, γιὰ νὰ ποιμαίνουν τὴν Ἐκκλησία τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ. Γιʼ αὐτὴ τὴν Ἐκκλησία ἀξίζει νὰ ἐργασθοῦν, νὰ κοπιάσουν καὶ νὰ θυσιασθοῦν ἀκόμη, ἀφοῦ καὶ ὁ Κύριος τὴν ἀπέκτησε δίνοντας γιʼ αὐτὴν αὐτὸ τὸ τίμιο αἷμά του ἐπάνω στὸ σταυρό.

* * *

Ὁ ἱ. Χρυσόστομος ἑρμηνεύοντας τὴν περικοπὴ αὐτὴ στὸ σχετικὸ ὑπόμνημα τῶν Πράξεων (ὁμ. ΜΔ΄, 2) λέει˙ «Πολὺ δείκνυσι διʼ ὧν εἶπε τίμιον τὸ πρᾶγμα, καὶ ὅτι οὐχ ὑπὲρ μικρῶν ὁ κίνδυνος, εἴ γε ὁ Δεσπότης ὑπὲρ τῆς Ἐκκλησίας οὐδὲ τοῦ αἵματος ἐφείσατο τοῦ ἑαυτοῦ, ἡμεῖς δὲ τῆς τῶν ἀδελφῶν σωτηρίας καταφρονοῦμεν. Καὶ ἐκεῖνος μέν, ἵνα ἐχθροὺς καταλλάξῃ, καὶ τὸ αἷμα ἐξέχεε, σὺ δὲ οὐδὲ φίλους γενομένους ἰσχύεις κατασχεῖν» (Ε.Π.Ε. 16Α[66], 604-606), δηλαδή˙ Μὲ ὅσα εἶπε δείχνει, ὅτι πρόκειται γιὰ πολύτιμο πρᾶγμα, καὶ ὅτι, ἀφοῦ ὁ Κύριος οὔτε τὸ αἷμα του δὲν λυπήθηκε γιὰ τὴν Ἐκκλησία, ἐμεῖς πολὺ θὰ τιμωρηθοῦμε ποὺ περιφρονοῦμε τὴ σωτηρία τῶν ἀδελφῶν μας. Καὶ ἐκεῖνος μέν, γιὰ νὰ συμφιλιώσῃ ἐχθρούς, καὶ τὸ αἷμα του ἀκόμη ἔχυσε, ἐνῷ ἐσὺ δὲν εἶσαι ἄξιος νὰ τοὺς διατηρήσῃς οὔτε τώρα ποὺ ἔγιναν φίλοι. Τὰ λόγια δείχνουν, τί ἔργο ἔχουν ἀναλάβει οἱ κληρικοί μας καὶ πόση εὐθύνη φέρουν ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ φόρεσαν τὸ τίμιο ῥάσο.
Σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τοῦ ἀποστόλου Παύλου οἱ κληρικοὶ πρέπει νὰ προσέξουν πολὺ πρῶτα τὸν ἑαυτό τους καὶ κατόπιν τὸ ποίμνιο, ποὺ τοὺς ἔχει ἐμπιστευθῆ ἡ Ἐκκλησία. Πρέπει ὅμως καὶ πολὺ νὰ κοπιάσουν. Ὡς ποιμένες λογικῶν προβάτων ὀφείλουν νὰ μιμηθοῦν τοὐλάχιστον τοὺς βοσκοὺς τῶν ἀλόγων ζῴων. Πόσους κόπους καὶ φροντίδες δὲν καταβάλλουν ἐκεῖνοι! Σεῖς, ποὺ κάθε μέρα πίνετε τὸ γάλα καὶ τρῶτε τὸ κρέας τῶν προβάτων, ἄν παρακολουθήσετε σὲ τί κόπους ὑποβάλλετε ἕνας βοσκός, θὰ θαυμάσετε. Τὴν ἡμέρα ὁδηγεῖ τὰ πρόβατά του στὰ χλοερὰ λιβάδια καὶ στὶς δροσερὲς πηγές˙ καὶ τὴ νύχτα δὲν κοιμᾶται, ἀλλὰ μαζὶ μὲ τὰ ποιμενικὰ σκυλιὰ φυλάει τὴ μάνδρα ἀπὸ λύκους καὶ κλέφτες.
Καὶ ὁ Χριστός, ὅταν προετοίμαζε τοὺς μαθητάς του γιὰ τὴν ἀποστολὴ ποὺ θʼ ἀνελάμβαναν, τοὺς ὑπενθύμισε, τί κάνει ἕνας καλὸς βοσκός. Ὁ καλὸς βοσκὸς ὁδηγεῖ τὰ πρόβατά του ἐκεῖ ποὺ ὑπάρχει βοσκή, φροντίζει γιʼ αὐτά, τὰ γνωρίζει ἕνα πρὸς ἕνα˙ γιʼ αὐτὸ κʼ ἐκεῖνα τὸν ἀναγνωρίζουν, τὸν ἐμπιστεύονται καὶ τὸν ἀκολουθοῦν˙ «Τὰ πρόβατα τῆς φωνῆς αὐτοῦ ἀκούει, καὶ τὰ ἴδια πρόβατα καλεῖ κατʼ ὄνομα καὶ ἐξάγει αὐτά, καὶ ὅταν τὰ ἴδια πρόβατα ἐκβάλῃ, ἔμπροσθεν αὐτῶν πορεύεται, καὶ τὰ πρόβατα αὐτῷ ἀκολουθεῖ, ὅτι οἴδασι τὴν φωνὴν αὐτοῦ» (Ἰωάν. 10, 3-4). Ὄχι δὲ μόνο μὲ λόγια καὶ διδασκαλία, ἀλλὰ καὶ μὲ ἔργα δίδαξε τοὺς ἀποστόλους ὁ Χριστὸς προβάλλοντας τὸν ἑαυτό του ὡς ὑπόδειγμα καλοῦ ποιμένος καὶ λέγοντας˙ «Ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός». Καὶ «ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς θυσιάζει τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν (=θυσιάζει τὴν ζωή του) ὑπὲρ τῶν προβάτων» (Ἰωάν. 10,11).
Αὐτὰ ἄκουσαν καὶ αὐτὰ ἐφήρμοσαν οἱ μαθηταὶ τοῦ Κυρίου. Αὐτὰ παρέλαβαν καὶ τήρησαν οἱ πατέρες καὶ οἱ ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας διὰ μέσου τῶν αἰώνων. Ἀλλὰ αὐτὰ ἰσχύουν καὶ γιὰ τοὺς σημερινοὺς κληρικούς μας, ποὺ εἶνε διάδοχοι τῶν ἀποστόλων καὶ συνεχισταὶ τῶν ἁγίων πατέρων. Μιμηθῆτε, λέει ὁ Χριστός, ὦ ἱερεῖς τοῦ Ὑψίστου, μιμηθῆτε τὸ ἔργο τῶν καλῶν ποιμένων.
Ὑπῆρξαν δὲ πράγματι καὶ ὑπάρχουν στὴ μικρά μας πατρίδα κληρικοί, ἐπίσκοποι καὶ πρεσβύτεροι, ποὺ μιμήθηκαν τὸν καλὸ ποιμένα, τὸ Χριστό. Καὶ ἐργάσθηκαν, καὶ φρόντισαν, καὶ κοπίασαν, καὶ θυσιάστηκαν γιὰ τὸ ποίμνιό τους. Ἕνας Γάλλος ἱστορικός, ὁ Πουκεβίλ, ἀναφέρει ὅτι 6.000 εἶνε περίπου οἱ Ἕλληνες κληρικοὶ ποὺ θυσιάστηκαν μόνο κατὰ τὴν τουρκοκρατία ὑπὲρ τοῦ ποιμνίου των.

* * *

Ἀλλʼ ἄν ἀφήσουμε καὶ τὰ παλαιότερα χρόνια καὶ ἐρευνήσουμε τὰ νεώτερα, τί θὰ διαπιστώσουμε; Ὅσο περνοῦν οἱ αἰῶνες καὶ φθάνουμε στοὺς ἐσχάτους καιρούς, τὰ παραδείγματα γνησίων ποιμένων λιγοστεύουν. Ἄς ἔλθουμε τέλος καὶ στὶς μέρες μας, ἄς παρατηρήσουμε τὴ σημερινὴ κατάστασι, κι ἄς ἐρωτήσουμε˙ Ὑπάρχει σήμερα ποιμαντικὴ μέριμνα;
Ἐξετάζοντας τὰ πράγματα βλέπουμε, ὅτι δυστυχῶς ἡ ποιμαντικὴ μέριμνα ποὺ ὑπῆρχε παλαιότερα σήμερα δὲν ὑπάρχει. Ἴσως ἡ κρίσις μας θεωρηθῇ αὐστηρά, πρέπει ὅμως νὰ τὴν ἐκφράσουμε μετὰ παρρησίας. Ὀφείλουμε νὰ τὸ ποῦμε μετὰ λύπης˙ οἱ σημερινοὶ ποιμένες λίγο ἐνδιαφέρονται γιὰ τὸ ποίμνιό τους. Περισσότερο ἐνδιαφέρονται γιὰ τὰ ὑλικά τους συμφέροντα. Βαπτίσεις, γάμοι, κηδεῖες, μνημόσυνα δὲν τελοῦνται δωρεάν, σύμφωνα μὲ τὴ ῥητὴ ἐντολὴ τοῦ Χριστοῦ «Δωρεὰν ἐλάβετε, δωρεὰν δότε» (Ματθ. 10, 8). Τὰ λεγόμενα τυχερὰ – πού, ἄν θέλουμε νὰ τὰ ἐξετάσουμε βαθύτερα, εἶνε ἕνα εἶδος συγχρόνου σιμωνίας – δίνουν καὶ παίρνουν˙ κατʼ ἐπανάληψιν ἀσχοληθήκαμε μʼ αὐτὴ τὴν πληγὴ καὶ ἐλέγξαμε τὸ κακό. Ὑπάρχουν ἐπίσης ἱερεῖς πού, ἐνῷ χειροτονοῦνται γιὰ νὰ ἐξυπηρετήσουν μικρὰ παραμεθόρια χωριὰ τῆς ὑπαίθρου μας, δὲν μένουν ἐκεῖ μέχρι τέλους, ἀλλὰ ζητοῦν καὶ καταλαμβάνουν θέσεις σὲ ἐνορίες τῶν Ἀθηνῶν καὶ ἄλλων μεγάλων πόλεων.
Συνέπεια αὐτῆς τῆς καταστάσεως εἶνε, ὅτι τὸ κενό, ποὺ ἀφήνει ἡ ἀδιαφορία καὶ ἡ φιλαργυρία πολλῶν συγχρόνων ποιμένων, ἔρχονται δυστυχῶς νὰ τὸ καλύψουν οἱ παντὸς εἶδους αἱρετικοί, καὶ μάλιστα οἱ χιλιασταὶ ποὺ ἔχουν ἕδρα τους στὸ Μπρούκλιν τῆς Ἀμερικῆς. Αὐτοὶ τυπώνουν φυλλάδια καὶ ἐκδίδουν βιβλία, καὶ τὰ διαδίδουν σὲ μικρὲς τιμὲς ἤ καὶ δωρεὰν στὸν κόσμο. Ἀπαραίτητο καθῆκον τοῦ κάθε χιλιαστοῦ εἶνε, κάθε μέρα νὰ ἐπισκεφθῇ ἕναν ἀριθμὸ σπιτιῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν καὶ νὰ προσπαθήσῃ νὰ τοὺς παρασύρῃ στὴν ὀλέθρια πλάνη του.
Ἔχει ὑπολογισθῇ, ὅτι σήμερα μόνο τὸ 2% εἶνε αὐτοὶ ποὺ ἐκκλησιάζονται. Οἱ ἄλλοι ἀπουσιάζουν. Ἰδιαίτερα τὶς Κυριακὲς καὶ τὶς μεγάλες ἑορτὲς γίνεται πάνδημη ἔξοδος, καὶ οἱ ναοὶ ἐρημώνονται, ἐνῷ τὰ νοσοκομεῖα γεμίζουν ἀπὸ τὰ αὐτοκινητιστικὰ δυστυχήματα. Ποῦ εἶνε τὸ ἐνδιαφέρον τῶν ποιμένων μας; Βλέπεις τοὺς ναοὺς σχεδὸν κενούς. Δὲν ὑπάρχουν παιδιὰ οὔτε γιὰ νὰ κρατήσουν τὸ θυμιατὸ καὶ νὰ σηκώσουν τὶς λαμπάδες. Ποῦ εἶνε ἡ μέριμνά τους; Στὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ ἰδιαιτέρως στὸν Πόντο ὁ λειτουργὸς ἱερεὺς σημείωνε τὶς ἀπουσίες τῶν χριστιανῶν, καὶ τὴν ἄλλη μέρα ἐπισκεπτόνταν τὰ σπίτια καὶ μὲ κάθε τρόπο τοὺς ἔπειθε, ὅτι δὲν πρέπει νὰ λείπουν ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, διότι ἔτσι ἁμαρτάνουν σοβαρά. Προσπαθοῦσε μὲ κάθε τρόπο, νὰ μὴν ἐπαναλάβουν τὸ ἁμάρτημα. Τοὺς συμβούλευε μὲ καλωσύνη, ἀλλὰ καὶ τοὺς προειδοποιοῦσε ὅτι, ἄν συνεχίσουν αὐτὴ τὴν τακτική, θὰ εἰσηγηθῇ στὸν ἐπίσκοπο τὸν ἀφορισμό τους, δηλαδὴ τὴ διαγραφή τους ἀπὸ τὸ μητρῷο τῶν πιστῶν. Διότι εἶνε προτιμότερο νὰ ὑπάρχουν λίγοι πιστοὶ μὲ συνέπεια, παρὰ ἕνα πλῆθος ἀδιαφόρων χριστιανῶν.
Μήπως ὅμως καὶ οἱ ἄρχοντές μας ἀπὸ τὴν πλευρά τους βοηθοῦν στὴ φροντίδα αὐτή; Ὄχι μόνο δὲν συμπαρίστανται στὸ ποιμαντικὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴ στάσι τους δίνουν κακὸ παράδειγμα καὶ ψυχραίνουν τὴν πίστι τοῦ λαοῦ. Οἱ ἐπίσημοι μόνο στὶς μεγάλες ἑορτές, λ.χ. στὴν ἐθνικὴ ἑορτὴ τῆς 25ης Μαρτίου, δίνουν τὸ παρὼν στοὺς ναούς. Στὴ Βουλὴ τῶν Ἑλλήνων προσευχὴ δὲν γίνεται. Πρὸ ἐτῶν ἡ ἀνάρτησι τῆς εἰκόνος τοῦ Χριστοῦ στὴν αἴθουσα τοῦ κοινοβουλίου χλευάσθηκε ἀπὸ τὴν πλειοψηφία τῶν βουλευτῶν. Ἡ παραμικρὰ ἐκδήλωσις ὑπὲρ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἐνοχλεῖ πολλούς, ποὺ ἤδη προτείνουν, τὸ σημερινὸ κράτος μας νὰ διαρρήξῃ καὶ τυπικῶς πλέον τὶς σχέσεις του μὲ τὴν μητέρα Ἐκκλησία. Ἡ εὐθύνη βεβαίως καὶ γιὰ τὸ κατάντημα αὐτὸ βαρύνει καὶ τὸν ἱερὸ κλῆρο˙ διότι ἐὰν ὁ κλῆρος μὲ ἐπὶ κεφαλῆς τὴν Ἱεραρχία, εἶχε τὴν πρέπουσα ποιμαντικὴ μέριμνα, ὅπως παλαιότερα, δὲν θὰ φτάναμε ἐδῶ. Οἱ πολιτικοί μας τώρα νομίζουν, πὼς μὲ μιὰ τροποποίησι τοῦ συντάγματος, ποὺ θὰ θέτῃ στὸ περιθώριο τὴ θρησκεία τῶν πατέρων μας καὶ θʼ ἀποχρωματίζῃ τὴ δημοσία ζωὴ ἀπὸ κάθε ὀρθόδοξο καὶ χριστιανικὸ στοιχεῖο κατὰ τὸ πρότυπο τῆς Ἐυρώπης, θὰ ἐξουδετερώσουν τὴν ἐπίδρασι τῆς Ἐκκλησίας στὸ λαό. Ἀπατῶνται ὅμως. Ἡ θρησκεία τοῦ Χριστοῦ ἔχει ῥίζες βαθειὲς στὴν καρδιὰ τοῦ γένους μας. Οὔτε ἡ ἀδιαφορία τῶν ποιμένων, οὔτε ἡ ἐχθρικὴ στάσι τῶν κρατούντων, οὔτε καὶ ὁ διωγμὸς ἀκόμη δὲν μποροῦν νὰ τὴν ξερριζώσουν. Ὁ διωγμὸς μάλιστα, ἀντιθέτως, θʼ ἀναρριπίσῃ τὴ φλόγα τῆς πίστεως. Ὅ,τι δὲν κάνουν οἱ ἱερεῖς καὶ ἀρχιερεῖς – ποὺ μὲ τὴ μελετωμένη τροποποίησι θὰ στερηθοῦν μισθοὺς καὶ ἐπιδόματα – θὰ τὸ κάνῃ ὁ διωγμός. Ὁ διωγμὸς θὰ ἐνισχύσῃ τὴν πίστι, θὰ κάνῃ τὸν ἱερὸ κλῆρο νὰ συνδεθῇ στενώτερα μὲ τὸν πιστὸ λαό. Καὶ ἄν οἱ κληρικοὶ μείνουν χωρὶς κρατικοὺς μισθούς, δὲν θὰ στερηθοῦν τὰ ἀναγκαῖα γιὰ τὴν ἐξάσκησι τοῦ ἔργου των˙ ὁ λαὸς θὰ φροντίσῃ καὶ πάλι γιʼ αὐτούς.

* * *

Παρʼ ὅλα ὅμως αὐτά, γιὰ νὰ εἴμεθα δίκαιοι, πρέπει νὰ ποῦμε, ὅτι εὐτυχῶς καὶ σήμερα στὴν πατρίδα μας ὑπάρχουν κληρικοὶ ποὺ δὲν λησμόνησαν τὴν παραγγελία τοῦ ἀποστόλου Παύλου. Μπορεῖ αὐτοὶ νὰ εἶνε λίγοι. Πάντως ὑπάρχουν, καὶ κοπιάζουν, καὶ ἀγωνίζονται. Αὐτοί, μιμούμενοι τὰ παραδείγματα πολλῶν ἡρώων τῆς πίστεως καὶ τῆς πατρίδος, παρʼ ὅλες τὶς δυσμενεῖς συνθήκες ποὺ παρουσιάζει ἡ ἀδιαφορία τῶν πολλῶν καὶ ἡ ἀπιστία τῶν μεγάλων, ποὺ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον εἶνε ἄθεοι καὶ μασόνοι καὶ βλάσφημοι, ἐξακολουθοῦν νὰ ποιμαίνουν «τὸ μικρὸν ποίμνιον» τοῦ Χριστοῦ, τὸν ταπεινὸ λαὸ τοῦ Θεοῦ. Μακάριοι καὶ εὐλογημένοι αὐτοί, εὐτυχισμένο καὶ ἀξιοζήλευτο καὶ τὸ ποίμνιο ποὺ ἔχει τέτοιους ποιμένας. Γιʼ αὐτὸ τὸ ποίμνιο, τὸ ὁποῖο συντηρεῖ στὴν ἐν Χριστῷ ζωὴ ἡ διδασκαλία ἐκλεκτῶν ἐργατῶν τοῦ εὐαγγελίου, ἰσχύει ὁ λόγος˙ «Μῆ φοβοῦ ὸ μικρὸν ποίμνιον˙ ὅτι εὐδόκησεν ὁ πατὴρ ὑμῶν ὑμῶν δοῦναι ὑμῖν τὴν βασιλείαν», δηλαδή˙ Μὴ φοβᾶσαι, μικρὸ κοπάδι˙ διότι ὁ πατέρας σας εὐαρεστήθηκε νὰ σᾶς χαρίσῃ τὴ βασιλεία του (Λουκ. 12, 32).
Ἀγαπητοί μου!
Ὅπως λέει ὁ ἱ. Χρυσόστομος, ἕνας πιστὸς χριστιανὸς μπορεῖ μὲ τὸ λόγο καὶ πρὸ παντὸς μὲ τὸ παράδειγμά του νʼ ἀνορθώσῃ «ὁλόκληρον δῆμον», ὁλόκληρο λαό. Πόσο περισσότερο ἰσχύει αὐτό, ὅταν αὐτὸς δὲν εἶνε ἕνας ἁπλὸς πιστός, ἀλλʼ εἶνε ἕνας κληρικὸς ποὺ ποιμαίνει τὰ λογικὰ πρόβατα τῆς Ἐκκλησίας! Δῶστε μου κληρικοὺς σὰν τὸν Ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό, δῶστε μου κληρικοὺς ποὺ νὰ ἔχουν μιὰ σπίθα ἀπὸ τὸ οὐράνιο πῦρ ποὺ ἔκαιγε στὴν καρδιὰ τοῦ Κοσμᾶ καὶ τῶν ὁμοίων του, καὶ τότε ἡ Ἑλλὰς θʼ ἀλλάξῃ μορφή. Θʼ ἀπαλλαγῇ ἀπὸ μύρια κακά, ποὺ ἀσχημίζουν τὸ πρόσωπό της, κι ὁ ποιητὴς θὰ μπορῇ γιʼ αὐτὴν νὰ λέῃ˙ «Κλεῖσε μέσα στὴν καρδιά σου τὴν Ἑλλάδα, καὶ θὰ αἰσθανθῇς κάθε εἴδους μεγαλεῖο».

Ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἐπισκόπου Αὐγουστῖνου Ν. Καντιώτου (Μητροπολίτου πρώην Φλωρίνης) »ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ», σελ. 52-61 (ἕκδοσις Γ΄ 2001).