• Προσευχη· Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε, άγιοι άγγελοι και αρχάγγελοι, πατέρες και  διδάσκαλοι της Εκκλησίας, όσιοι και μάρτυρες, οι καλώς αθλήσαντες και στεφανωθέντες, ποιήσατε πρεσβείαν προς τον Κύριον, υπέρ του ελεηθήναι και σωθήναι τας ψυχάς ημών. Αμήν.

Μητροπολίτoυ Φλώρινης Αυγουστίνου Καντιώτου

ΕΘΝΙΚAI ΕΠΕΤΕΙΟΙ

«Eλλάς, εόρταζε τας εορτάς σου, απόδος τας ευχάς σου» (Ναούμ 2, 1)

Αφιερώνεται στην ελληνική νεολαία

Αθήνα, 1970

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τα έθνη έχουν ιστορία. Όπως ιστορία έχουν και τα άτομα. Κάθε άνθρωπος γράφει την ιστορία του πάνω στη γη. Μόνο τα ζώα δεν έχουν ιστορία. Καθώς στερούνται τη λογική και την ελευθερία, ζουν και κινούνται ενστικτωδώς. Στερεότυπη είναι η ζωή τους, χωρίς να ξεφεύγει από τα όρια του κύκλου, τον οποίο διαγράφουν τα ένστικτα κάθε είδους. Αλλά ο άνθρωπος κλείνει μέσα του θεϊκές δυνάμεις, των οποίων η καλλιέργεια δημιουργεί ποικιλία έργων, δημιουργεί πολιτισμό. Μικρός θεός αναδεικνύεται ο άνθρωπος, αναπτύσσοντας το «κατ’ εἰκόνα και καθ’ ὁμοίωσιν». Αλλά εάν ο άνθρωπος παραμελήσει την καλλιέργεια των θεϊκών στοιχείων της ύπαρξής του και θάψει τα τάλαντά του στον τάφο της οκνηρίας και πονηρίας του, τότε καταντά αυτός ένα απλό βιολογικό ον, με φυσικές μόνον ανάγκες, ένας πεπτικός σωλήνας που συνέχεια γεμίζει και αδειάζει, ένα ζώο που βόσκει, δυστυχέστερο από κάθε άλλο, διότι παρόλη τη διαφθορά του, συναισθάνεται γιατί πλάστηκε και πού έχει καταπέσει. Δεν είναι δυνατό να σβηστεί τελείως ο σπινθήρας της θεϊκής του προέλευσης. Οι άνθρωποι, οι οποίοι ζουν σαν τα κτήνη, έχουν ως σύνθημά τους το επικούρειο· «Φάγωμεν, πίωμεν, αὔριον γὰρ ἀποθνήσκομεν». Και οι άνθρωποι αυτοί, οι οποίοι έπνιξαν τον πνεύμα στον κόσμο της ύλης, δεν γράφουν ιστορία, εάν ιστορία είναι η εξιστόρηση ευγενικών πράξεων που εξυψώνουν τον ανθρώπινο γένος.
Λαοί, που αποτελούνται από άτομα με επικούρεια νοοτροπία, χωρίς καμιά ανάταση της ψυχής, δεν γράφουν ιστορία. Η διάβασή τους δεν αφήνει ίχνη. Πράξεις αξιομνημόνευτες για τους απογόνους δεν υπάρχουν. Σαν αγέλες έρχονται και παρέρχονται, έστω κι αν η ζωή τους αριθμεί χιλιετηρίδες. Καμία λάμψη. Σκοτάδι και έρεβος είναι η ζωή τους. Πνεύμα δεν υπάρχει σ’ αυτούς «διὰ τὸ εἶναι αὐτοὺς σάρκας».
Το έθνος μας δεν υπάγεται σ’ αυτή την κατηγορία των λαών. Η Ελλάδα, από αρχαιοτάτων χρόνων, διακρίθηκε ανάμεσα στα άλλα έθνη. Ανέπτυξε τέχνες και επιστήμες, έγινε δημιουργός ιδιαίτερου πολιτισμού, που κατέστη σε πολλές περιπτώσεις πρότυπο για άλλους υπανάπτυκτους λαούς. Αγωνίστηκε υπέρ βωμών και εστιών. Αγωνίστηκε κατά της βαρβαρότητας, η οποία έτεινε να κατακλύσει την ανθρωπότητα. Το μικρό αυτό Έθνος κατέπληξε τον κόσμο με πράξεις άφθαστου μεγαλείου. Αυτός που μελετά την ιστορία του διακρίνει το δάκτυλο της θείας πρόνοιας, η οποία, καθορίζοντας τα όρια και τις τύχες των εθνών, ανέθεσε στην Ελλάδα εξαιρετική, μπορούμε να πούμε, αποστολή μέσα στην ανθρωπότητα. Να είναι φως γνώσης και επιστήμης. Να είναι πρόδρομος του Χριστιανισμού μεταξύ των ειδωλολατρικών εθνών. Να είναι διαπρύσιος κήρυκας και απόστολος και υπερασπιστής γενναίος της χριστιανικής πίστης ανά τα έθνη. Να είναι σκεύος εκλογής. Δεύτερος Ισραήλ στον κόσμο.
Η ιστορία του μικρού αυτού Έθνους είναι από τις συγκινητικότερες και διδακτικότερες ιστορίες του κόσμου. Εάν ήταν δυνατό να καταρτιστεί και να δημοσιευτεί ένας χρονολογικός πίνακας όλων των σπουδαιότερων ενεργειών και πράξεων του ανθρώπινου πνεύματος, σημειώνοντας σε παράλληλες στήλες τις προόδους και τα επιτεύγματα των διαφόρων εθνών, ποια στήλη στο χρονολογικό αυτό πίνακα θα ήταν η πλουσιότερη; Δεν είναι ανάγκη να το πούμε εμείς. Το φωνάζει η Ιστορία. «Καὶ οἱ λίθοι κεκράξονται». Ένας ιστορικός ημεροδείκτης της Πατρίδας, καταρτισμένος από ειδήμονες της ιστορίας του Έθνους, από την αρχαιότατη εποχή μέχρι σήμερα, στο φύλλο κάθε μέρας θα σημείωνε όχι μόνο μια αξιοθαύμαστη ενέργεια και πράξη των προγόνων μας αλλά πολλές. Άλλων εθνών ημεροδείκτες θα είχαν τα περισσότερα φύλλα λευκά. Ενώ ο ιστορικός ημεροδείκτης της Ελλάδας θα ήταν κατάμεστος. Δεν υπάρχει ημέρα του έτους, κατά την οποία στο παρελθόν, το εγγύς και το μακρύτερο, η Ελλάδα δεν παρουσίασε μέσω των ευγενών της τέκνων, μέσω των ηρώων και αγίων της, μια αξιομνημόνευτη πράξη. Εάν μάλιστα επρόκειτο όλες οι αξιομνημόνευτες πράξεις να εορτάζονται και να πανηγυρίζονται κατά την επέτειο ημέρα τους, η Ελλάδα θα έπρεπε να βρίσκεται σε διαρκή σημαιοστολισμό.
Απ’ όλες τις χρονολογίες του ιστορικού ημεροδείκτη της Ελλάδας υπάρχουν κάποιες χρονολογίες, οι οποίες διακρίνονται από τις υπόλοιπες εξαιτίας της εξαιρετικής λάμψης τους. Είναι οι επέτειοι μεγάλων ιστορικών γεγονότων, που διαδραματίσθηκαν στον ελληνικό χώρο. Τα γεγονότα αυτά είναι δυνατό να ονομαστούν ορόσημα της εθνικής μας ιστορίας, δείκτες που με τα πύρινα βέλη τους δείχνουν προς ποιες κατευθύνσεις πρέπει να πορεύεται το γένος των Ελλήνων. Όταν υπό την ένδοξη ηγεσία του Ιησού του Ναυή ο Ισραήλ κατά θαυμαστό τρόπο διέβη τον Ιορδάνη ποταμό και εισήλθε στη γη της επαγγελίας, ο Κύριος διέταξε να ανεγείρουν 12 λίθους, όσες ήταν και οι φυλές του Ισραήλ, και αυτό για να διατηρείται ζωηρή η ανάμνηση του θαυμαστού γεγονότος, στο οποίο για μια ακόμη φορά φάνηκε η θεία πρόνοια. «Ἵνα ὑπάρχωσιν ὑμῖν οὗτοι εἰς σημεῖον κείμενον διὰ παντός, ἵνα ὅταν ἐρωτᾷ σε ὁ υἱός σου αὔριον λέγων, τί εἰσιν οἱ λίθοι οὗτοι ἡμῖν; καὶ σὺ δηλώσεις τῷ υἱῷ σου λέγων· ὅτι ἐξέλιπεν ὁ Ἰορδάνης ποταμὸς ἀπὸ προσώπου κιβωτοῦ διαθήκης Κυρίου πάσης τῆς γῆς, ὡς διέβαινεν αὐτόν· καὶ ἔσονται οἱ λίθοι οὗτοι ὑμῖν μνημόσυνον τοῖς υἱοῖς Ἰσραὴλ ἕως τοῦ αἰῶνος» («Για να τους έχετε ως απόδειξη που θα ισχύει για πάντα, προκειμένου να απαντάς όταν σε ρωτά το παιδί σου αύριο λέγοντας, γιατί έχουμε αυτούς τους λίθους; και συ θα εξηγήσεις στο παιδί σου λέγοντας· επειδή χάθηκε ο Ιορδάνης ποταμός με την εμφάνιση της κιβωτού της διαθήκης του Κυρίου όλης της γης, όταν τον διέβαινε· και θα είναι αυτοί οι λίθοι για σας, τα παιδιά του Ισραήλ, μια αιώνια υπενθύμιση»)(Ιησούς Ναυή 4, 5 – 7). Κι εμείς, σαν το Ισραήλ, με κάθε τρόπο πρέπει να αναζωογονούμε στη μνήμη των νεότερων την ανάμνηση του ένδοξου παρελθόντος. Να ανοικοδομήσουμε, όπως ο Σολομών και ο Ιουστινιανός, Ναό περίλαμπρο από λίθους όλης της Ελλάδας, για να εκπληρώσουμε το ιερό τάμα των προγόνων μας· να ανεγείρουμε μνημεία, αναμνηστικές στήλες και προτομές ηρώων· να εκδίδουμε βιβλία· να κάνουμε ομιλίες και διαλέξεις· να παρουσιάζουμε στα μάτια της νεολαίας κινηματογραφικά έργα ή θεατρικές παραστάσεις, με τις οποίες ζωηρά θα αναπαρίστανται ιστορικές στιγμές του Έθνους ως μνημόσυνο αιώνιο για τα παιδιά της Ελλάδας.
Μόνον εχθροί της πατρίδας αποστρέφονται και μισούν τις εθνικές επετείους. Ενδόμυχη επιθυμία τους είναι να καταργηθούν αυτές, να σβήσει το μνημόσυνο των ηρώων της Φυλής. Αυτοί, οπαδοί νέων κοσμοθεωριών, ξένοι προς τα ήθη, τα έθιμα και την ιστορία μας, θα ήθελαν να εορτάζουμε άλλες επετείους… Θα θυμούνται οι παλαιότεροι ότι κατά τα απαίσια χρόνια της Κατοχής (1941 – 1944) οι εχθροί της Ελλάδας, καταπατώντας τα ιερά εδάφη της, δεν ήθελαν να εορτάζεται πάνδημα η εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου! Έτρεμαν μήπως η ανάμνησή της διεγείρει στα στήθη των Ελλήνων την ορμή να σπάσουν τα νέα δεσμά της δουλείας. Οι εχθροί της Πατρίδας είναι όπως ο Αντίγονος εκείνος, ο οποίος, αφού κατέκτησε δια πυρός και σιδήρου το Ισραήλ, απαγόρευσε τις γιορτές και τα πανηγύρια του. Διάταγμά του «ἦν οὔτε σαββατίζειν οὔτε πατρώους ἑορτὰς διαφυλάττειν οὔτε ἁπλῶς Ἰουδαίους ὁμολογεῖν εἶναι» («ήταν ούτε να τηρούν την αργία του Σαββάτου ούτε να διαφυλάττουν τις πατροπαράδοτες εορτές ούτε γενικά να ομολογούν ότι είναι Ιουδαίοι») (Β΄ Μακκ. 6, 6), αλλά να εορτάζουν την … ημέρα των γενεθλίων του τυράννου τους με διονυσιακές εκδηλώσεις. Οι γενναίοι όμως Μακκαβαίοι περιφρόνησαν το διάταγμα του τυράννου για την κατάργηση των εορτών και πανηγύρεων, αντιστάθηκαν και γιόρταζαν τις εορτές τους στα βουνά και έτσι διέσωζαν τη μνήμη του ένδοξου παρελθόντος τους. Στα αφτιά των γενναίων αυτών παιδιών έφθανε η φωνή του προφήτη τους· «ιδού επί τα όρη οι πόδες ευαγγελιζομένου και απαγγέλλοντος ειρήνην· εόρταζε, Ιούδα, τας εορτάς σου, απόδος τας ευχάς σου» («Να, πάνω στα βουνά καταφτάνει αυτός που φέρνει τη χαρμόσυνη είδηση και αναγγέλλει την ειρήνη· γιόρταζε, Ιούδα, τις εορτές σου, ανάπεμψε τις προσευχές σου») (Ναούμ 2, 1).
Και συ, Ελλάδα, μαρτυρική μας Πατρίδα, ανάγγελλε τη χαρμόσυνη είδηση της ειρήνης, γιόρταζε τις εορτές σου, ανάπεμψε τις προσευχές σου, για να δοξολογήσεις το Θεό, για να θυμηθείς με ευγνωμοσύνη τους ήρωές σου, για να ευφρανθεί ο λαός σου, για να χαρούν οι φίλοι σου και να λυπηθούν οι εχθροί σου.
Το Έθνος μας, διατηρώντας τη μνήμη του ένδοξου παρελθόντος του, προσεχώς με τη συμπλήρωση 150 ετών από την επανάσταση του 1821, ετοιμάζεται να εορτάσει μεγαλοπρεπώς την ενδοξότερη επέτειο της νεότερης ιστορίας του. Μ’ αυτή την ευκαιρία εκδίδουμε κι εμείς το παρόν βιβλίο με τον τίτλο «Εθνικές Επέτειοι». Σ’ αυτό δημοσιεύονται άρθρα και κηρύγματα, τα οποία γράφτηκαν και εκφωνήθηκαν κατά το παρελθόν, ιδίως σε ημέρες εθνικών περιπετειών και κινδύνων, σε ημέρες κατά τις οποίες και η λέξη Ελλάδα, που ακουγόταν έντονα από τα χείλη του ιεροκήρυκα, ήταν επικίνδυνη. Αυτός που γράφει τις γραμμές αυτές με συγκίνηση θυμάται τις ημέρες εκείνες, όταν στα Ιωάννινα και στην Κοζάνη τον κατέβασαν από τον άμβωνα και διέτρεξε τον έσχατο κίνδυνο, διότι διέπραξε το έγκλημα να θυμηθεί πάνω από τον άμβωνα την Ελλάδα και τις θυσίες της… Οι νέοι Αντίγονοι δεν ήθελαν να ακούγεται το όνομα της Ελλάδας. Τώρα το να μιλάει κανείς και να ρητορεύει για την Ελλάδα είναι κάτι ακίνδυνο. Τότε, εν μέσω της ζοφερής εκείνης εποχής, και μία μόνο ζητωκραυγή συνεπαγόταν διωγμό, εξορία, θάνατο.
Τα δημοσιευμένα άρθρα και κηρύγματα, ελαφρώς τροποποιημένα και διασκευασμένα, δεν αναφέρονται μόνο στην εορτή της 25ης Μαρτίου. Αναφέρονται και σε άλλες εθνικές επετείους. Όχι βέβαια σε όλες, γιατί, όπως είπαμε, ο ιστορικός ημεροδείκτης της Ελλάδας είναι πλουσιότατος. Σε όλες τις χρονολογίες προτάσσουμε τη χρονολογία της άφιξης του αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα, καθώς είναι ιστορικά αναμφισβήτητο ότι το κήρυγμα του κορυφαίου των Αποστόλων για τον Εσταυρωμένο Λυτρωτή εμφύσησε πνοή ζωής στο νεκρωμένο, λόγω διαφθοράς, σώμα της Ελλάδας και την ανέστησε σε νέα ζωή. Έγινε απαρχή νέας περιόδου στην εθνική ζωή των Ελλήνων, η οποία θεμελιώθηκε στην πίστη του Χριστού. Κλείνουμε μάλιστα το βιβλίο με το άρθρο που έχει τίτλο «Ο Ελευθερωτής» ως εκδήλωση ευγνωμοσύνης προς Εκείνον, ο οποίος αποτελεί το Α και το Ω, το κέντρο γύρω από το οποίο πρέπει να περιστρέφεται όλη η ατομική, κοινωνική και εθνική ζωή της Ελλάδας. Δύο από τα δημοσιευμένα άρθρα αναφέρονται σε δύο θλιβερότατα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Το ένα είναι η άλωση της Κωνσταντινούπολης· το άλλο η Μικρασιατική καταστροφή. Του πρώτου εορτάστηκε το 1953 η 500ετηρίδα, του δεύτερου το 1962 η 40ετηρίδα. Συμπεριλήφτηκαν στο βιβλίο αυτό και τα κηρύγματά μας στις επετείους των δύο ανωτέρω γεγονότων, όχι μόνο επειδή κατά τα θλιβερά εκείνα γεγονότα έλαμψε το φως της χριστιανικής πίστης και αρετής στο πρόσωπο ηρωικών φυσιογνωμιών, αλλά και γιατί οι επέτειο αυτές, παρόλη την οδύνη που δοκιμάζει κάθε ελληνική ψυχή, παρέχουν πολύτιμα διδάγματα για τους επόμενους. Από το πικρό είναι δυνατό να βγει κάτι γλυκό.
Η Ελλάδα δεν συμπλήρωσε την ιστορία της. Στο βιβλίο της υπολείπονται πολλές άγραφες σελίδες. Τι θα φέρει η επόμενη μέρα είναι άγνωστο. Ανεξιχνίαστες οι βουλές του Υψίστου.  Δέος πρέπει να καταλαμβάνει τις ψυχές μας μπροστά στις μυστηριώδεις βουλές του Υψίστου για τον κόσμο όλο και για κάθε έθνος. Αλλά και μια γλυκιά και ζωογόνος ελπίδα πρέπει να ζωογονεί τις καρδιές μας, όταν αναλογιζόμαστε ότι η Ελλάδα, που βρέθηκε όχι μόνο μια φορά μπροστά στο χείλος της καταστροφής, σώθηκε με τη βοήθεια του ισχυρού βραχίονα του Υψίστου. Ευλογητός ο Θεός, ο οποίος δεν εγκατέλειψε την Πατρίδα μας, ώστε να γίνει βορά των ποικιλόχρωμων θηρίων της αβύσσου. Και να η Ελλάδα, μέσα από υφάλους και σκοπέλους, μέσα από κλυδωνισμούς, εσωτερικούς και εξωτερικούς, συνεχίζει την πορεία της. Το μέλλον της, μετά το Θεό, εμπιστεύεται στα ευγενικά της παιδιά, την καρδιά των οποίων δονούν ιερά συναισθήματα· ακράδαντη πίστη στο Θεό και φλογερή αγάπη προς την Πατρίδα. Το εμπιστεύεται στις νέες γενιές, οι οποίες έρχονται να καταλάβουν το προσκήνιο της ιστορίας μας. Ας μη λησμονούν οι νεότεροι ότι χίλια χρόνια αγώνων και θυσιών δεν αρκούν για την ανάσταση και δημιουργία ενός έθνους, ενώ μια στιγμή απροσεξίας, αφροσύνης και εγκληματικότητας μπορεί να καταστρέψει ένα έθνος. Μοιραίες ονομάζουν κάποιοι ιστορικοί τέτοιες στιγμές. Αλλά όχι. Δεν υπάρχει τύχη. Δεν υπάρχουν μοιραία γεγονότα. Θεία Πρόνοια διέπει τα ανθρώπινα. Ο Θεός δικάζει τα έθνη, υψώνει και ταπεινώνει. Η «μοιραία» στιγμή  καταστροφής ενός έθνους είναι αποτέλεσμα πνευματικής κατάπτωσης, φοβερής διάβρωσης του αγνού θρησκευτικού και εθνικού βίου και, για να μιλήσουμε με τη γλώσσα της Γραφής, του αδιάψευστου αυτού Βιβλίου, οι συμφορές που πλήττουν ένα λαό, η καταστροφή ενός έθνους, είναι το αποτέλεσμα αμαρτιών αρχόντων και αρχομένων. Διότι «δικαιοσύνη ὑψοῖ ἔθνος, ἐλασσονοῦσι δὲ φυλὰς ἁμαρτίαι» («η δικαιοσύνη ανυψώνει ένα έθνος, ενώ οι αμαρτίες ελαττώνουν τις φυλές») και «ο εάν σπείρει άνθρωπος, τούτο και θερίσει» («αυτό που τυχόν σπείρει ο άνθρωπος, αυτό και θα θερίσει») (Παροιμ. 14, 34· Γαλάτ. 6, 7).
Μακάρι η λήθη (λησμονιά) να μην καταλάβει τις νέες γενιές των Ελλήνων. Μακάρι η μνήμη του παρελθόντος του έθνους να διατηρείται ζωηρή στις καρδιές των νέων μας, κίνητρο για μεγαλουργία, για την οποία και πλάστηκαν οι νέοι. Μακάρι οι νέοι μας, οιστρηλατούμενοι (συνεπαρμένοι) από ιερές επιθυμίες και φλογερούς πόθους, να γράψουν νέες σελίδες τιμής και δόξας και να επαναλάβουν το άσμα των νέων της αρχαίας Σπάρτης· «Ἄμμες δὲ γ’ ἐσόμεθα πολλῷ κάρονες» («Εμείς θα είμαστε πολύ καλύτεροι/γενναιότεροι»).

Έγραφα στη Φλώρινα, στις 24 Φεβρουαρίου 1970
+Ο Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας
Αυγουστίνος

51 μ.Χ. Ο ΠΑΥΛΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

«Και οραμα δια της νυκτός ώφθη τω Παύλω· ανήρ τις ην Μακεδών εστώς, παρακαλών αυτόν και λέγων· διαβάς εις Μακεδονίαν βόηθησον ημίν. Ως δε το όραμα είδεν, ευθέως εζητήσαμεν εξελθείν εις την Μακεδονίαν, συμβιβάζοντες ότι προσκέκληται ημάς ο Κύριος ευαγγελίσασθαι αυτούς». (Πράξ. 16, 9 – 10)
«Διοδεύσαντες δε την Αμφίπολιν και Απολλωνίαν ήλθον εις Θεσσαλονίκην» (Πράξ. 17, 1).
«Εν δε ταις Αθήναις παρωξύνετο το πνεύμα του Παύλου εν αυτώ θεωρούντι κατείδωλον ούσαν την πόλιν… Σταθείς δε εν μέσω του Αρείου πάγου έφη· άνδρες Αθηναίοι, κατά πάντα ως δεισιδαιμονεστέρους υμάς θεωρώ. Διερχόμενος γαρ και αναθεωρών τα σεβάσματα υμών εύρον και βωμόν εν ω επεγέγραπτο, αγνώστω Θεώ. Ον ουν αγνοούντες ευσεβείτε, τούτον εγώ καταγγέλλω υμίν» (Πράξ. 17, 16 – 23).
«Μετά δε ταύτα χωρισθείς ο Παύλος εκ των Αθηνών ήλθεν εις Κόρινθον» (Πράξ. 18, 1).
«Σπούδασον ελθείν προς με εις Νικόπολιν· εκεί γαρ κέκρικα παραχειμάσαι» (Τίτ. 3, 12).

«Υπεπλεύσαμεν την Κρήτην κατά Σαλμώνην, μόλις τε παραλεγόμενοι αυτήν ήλθομεν εις τόπον τινά καλούμενον Καλούς λιμένας, ω εγγύς ην πόλις Λασαία» (Πράξ. 27, 7 – 8).

Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ

ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

(Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε ως κύριο άρθρο στο υπ.αρίθμ.30 Ιουνίου 1948, φύλλο του περιοδικού «Απολύτρωσις»).

Προς τον Παύλο, τον πρώτο μετά τον Ένα, την κολοσσιαία αυτή φυσιογνωμία του Χριστιανισμού, η οποία λαμπρώς ακτινοβολεί το φως του Λυτρωτή και φωτίζει τους αιώνες, στρέφονται με ευγνωμοσύνη οι καρδιές των Χριστιανών Ελλήνων.
Ο Παύλος με άρρηκτους δεσμούς συνδέεται με τη χριστιανική Ελλάδα. Επισκέφτηκε πρώτος την πατρίδα μας. Περιόδευσε τις πόλεις της. Πότισε τα εδάφη της με τους ιδρώτες των αποστολικών του κόπων. Και αξιώθηκε σ’ αυτό το κέντρο του αρχαίου ειδωλολατρικού κόσμου, στην Αθήνα, να δώσει την ιστορική, τη μεγάλη ιδεολογική μάχη κατά της συνασπισμένης φιλοσοφίας, να νικήσει και να στήσει εκεί τη σημαία του Εσταυρωμένου. Το ποτάμι που βρισκόταν κοντά στους Φιλίππους, αυτός ο Ιορδάνης, όπως ονομάστηκε, της Ευρώπης, στο οποίο βαπτίστηκαν οι πρώτοι Χριστιανοί της ηπείρου μας, τα ιστορικά τείχη της Θεσσαλονίκης, οι δρόμοι της Βέροιας, οι βράχοι της Ακρόπολης, ο ισθμός της Κορίνθου, οι ακτές της Κρήτης, της Κύπρου και της Μικράς Ασίας, τα βουνά, οι θάλασσες και τα πελάγη μας αντηχούν ακόμη από τα θεσπέσια ρήματα, τα οποία έσεισαν εκ θεμελίων τον ειδωλολατρικό κόσμο και φύτευσαν στην Ευρώπη τις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες.
Έτσι, με το επιλέξει την Πατρίδα μας ο Παύλος ως πεδίο ιεραποστολικής δράσης, κατέστησε το όνομα της Ελλάδας ακόμη λαμπρότερο σε όλο τον κόσμο. Όπου κυκλοφορεί η Καινή Διαθήκη, και κυκλοφορεί σήμερα σε χίλιες και περισσότερες γλώσσες και διαλέκτους, τα ονόματα των ελληνικών πόλεων Φιλίππων, Θεσσαλονίκης, Βέροιας, Κορίνθου, Εφέσου και  Νικόπολης είναι γνωστά, πασίγνωστα. Τα γνωρίζουν και οι μαθητές των Κατηχητικών Σχολείων όλων των χριστιανικών χωρών. Τα γνωρίζουν από τις Πράξεις των Αποστόλων και τις επιστολές του Παύλου. Ζωηρά επιθυμούν χιλιάδες ζηλωτές Χριστιανοί να επισκεφτούν τα ιερά εδάφη, στα οποία πρώτα αντήχησε η φωνή του πρωταθλητή της χριστιανικής ιδεολογίας. Στη Βέροια είδαμε το συγκινητικό θέαμα· Χριστιανοί στρατιώτες από διάφορες χριστιανικές χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ανατολής, διερχόμενοι από αυτή την αποστολική πόλη, κατέβαιναν από τα στρατιωτικά τους αυτοκίνητα, αναζητούσαν με φλογερή περιέργεια το ιερό βήμα, στο οποίο κήρυξε ο μέγας Απόστολος και εκεί γονυπετούσαν και προσεύχονταν κατανυκτικά.
Αλλά ο Παύλος, ο οποίος πριν από 1900 περίπου χρόνια μίλησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, εξακολουθεί και σήμερα να μιλά σε μας τους νεότερους Έλληνες. Μας μιλά γραπτώς. Μας μιλά με τις αθάνατες επιστολές του και ιδιαίτερα με τις επιστολές του εκείνες, οι οποίες απευθύνονται στις ελληνικές πόλεις. Μας μιλά με αγάπη, με τρυφερότητα πατρικής καρδιάς. Είναι η ίδια καρδιά, η οποία έγραφε προς τους προγόνους μας· «Το στόμα ημών ανέωγε προς υμάς, Κορίνθιοι, η καρδία ημών πεπλάτυνται· ου στενοχωρείσθε εν ημίν… πλατύνθητε και υμείς» (Β΄Κορινθ. 6, 11 -13). Μέσα στην πλατιά καρδιά του Παύλου βρίσκουν θέση όλοι οι Έλληνες. Προς όλους ανεξαιρέτως απευθύνει το σωτήριο μήνυμά του· «Έλληνες του 20ου αιώνα! Πιστέψτε στον Κύριο. Πιστέψτε όπως πίστευσαν και οι πρόγονοί σας. Πιστεύστε ακράδαντα. Μετανοήστε ειλικρινά για την αποστασία σας. Τότε μόνο θα σωθείτε «εκ της οργής της επερχομένης». Για όλους τους Έλληνες, που κατοικούν τη μαρτυρική αυτή γωνιά των Βαλκανίων, αλλά και ιδιαίτερα για καθέναν από τους Έλληνες κάτι μεγάλο, σοφό και σωτηριώδες έχει να πει και σήμερα ο Παύλος, ο κοινός αυτός δάσκαλος, παιδαγωγός και πατέρας όλων των Ελλήνων. Ω! Εάν ανοίγαμε τα αφτιά μας όλοι οι Έλληνες για να ακούσουμε και να ενστερνιστούμε τη φωνή του Παύλου, πόσα δε θα είχαμε να ωφεληθούμε! Να, ο μέγας Απόστολος νοερά μας επισκέπτεται και απευθύνει προς τον καθένα τις συμβουλές του, τα σωτηριώδη του φάρμακα. Με τις επιστολές του εισέρχεται πρώτα στο άδυτο της ελληνικής οικογένειας και παραγγέλλει. Στους άνδρες· «Οι άνδρες αγαπάτε τας γυναίκας εαυτών, καθώς και ο Χριστός ηγάπησε την εκκλησίαν». Στις γυναίκες· «Αι γυναίκες τοις ιδίοις ανδράσιν υποτάσσεσθε ως τω Κυρίω». Στους γονείς· «Οι πατέρες μη παροργίζετε τα τέκνα υμών, αλλ’ εκτρέφετε αυτά εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου». Και στα παιδιά· «Υπακούετε τοις γονεύσιν υμών εν Κυρίω» (Εφεσ. 5, 21 – 33, 6, 1 – 5). Στους πλούσιους, οι οποίοι έχουν τη μανία να θησαυρίζουν μέσα σ’ ένα λαό που πεινάει και δυστυχεί, ο Παύλος επισείει και τώρα τους τρομερούς κινδύνους της μαμωνολατρίας· «Ρίζα πάντων των κακών εστιν η φιλαργυρία… Τοις πλουσίοις εν τω νυν αιώνι παράγγελλε μη υψηλοφρονείν, μηδέ ηλπικέναι επί πλούτου αδηλότητι, αλλ’ εν τω Θεώ τω ζώντι, … αγαθοεργείν πλουτείν εν εργοις καλοίς, ευμεταδότους είναι, κοινωνικούς» (Α΄ Τιμ. 6, 10. 17 – 18). Για εκείνους οι οποίοι ως κηφήνες τρώνε το μέλι της κοινωνικής κυψέλης, ζώντας σε βάρος του συνόλου, χωρίς να προσφέρουν κάτι, ο Παύλος εκσφενδονίζει το μεγαλειώδες εκείνο· «Ει τις ου θέλει εργάζεσθαι, μηδέ εσθιέτω» (Β΄ Θεσσ. 3, 10). Στους υλιστές και άθεους επιστήμονες, οι οποίοι καυχιούνται για το πλήθος των άκαρπων γνώσεών τους, ο μέγας Απόστολος τονίζει ότι πάνω από τη γνώση, η οποία κάνει τον άνθρωπο υπερήφανο, είναι η αγάπη, η οποία οικοδομεί και ψάλλει τον υπέροχο εκείνο ύμνο της αγάπης (Α΄ Κορ. 13, 1 – 13). Η περικοπή αυτή θα έπρεπε να εγχαραχτεί με χρυσά γράμματα σε μαρμάρινες πλάκες και να εντοιχιστεί στις αίθουσες των Πανεπιστημίων και των Σχολείων της χώρας μας. Επειδή έγινε πια υπεραισθητή στη χώρα μας η έλλειψη επιστημόνων με αγάπη, η οποία θα θυσιάζει τα πάντα στην υπηρεσία της κοινωνίας μας. Στα στρατευμένα νιάτα της Πατρίδας, τα οποία φυλάγουν τη στιγμή αυτή τα ιερά της εδάφη, ο Παύλος θα μπορούσε να επαναλάβει ό, τι είπε στον Άρειο Πάγο, ότι δηλαδή τα όρια των εθνών, και άρα και τα όρια της μικρής και αγαπημένης Πατρίδας μας, δεν τα ορίζει η αυθαιρεσία των τυράννων και η ιδιοτροπία των ισχυρών της γης αλλά η πρόνοια του Θεού, ο οποίος, κατά το σοφό του σχέδιο, «εποίησεν εξ ενός αίματος παν έθνος ανθρώπων κατοικείν επί παν το πρόσωπον της γης, ορίσας προστεταγμένους καιρούς και τας οροθεσίας της κατοικίας αυτών» (Πράξ. 17, 26). Στις χιλιάδες των ορφανών και των χηρών μας, οι οποίες απαρηγόρητα κλαίνε πάνω στους νεοσκαμμένους τάφους των προσφιλών τους υπάρξεων, ο Παύλος με ιδιαίτερη στοργή  στρέφεται και τους απευθύνει το μεγαλύτερο κήρυγμα της αναστάσεως· «Έλληνες! Οι πατέρες σας, οι σύζυγοι και οι αδελφοί σας και τα παιδιά σας δεν πέθαναν. Κοιμήθηκαν. «Μη λυπείσθε λοιπόν καθώς και οι λοιποί οι μη έχοντες ελπίδα. Ει γαρ πιστεύομεν ότι Ιησούς απέθανε και ανέστη, ούτω και ο Θεός τους κοιμηθέντας δια του Ιησού άξει συν αυτώ… Ώστε παρακαλείτε αλλήλους εν τοις λόγοις τούτοις» (Α΄ Θεσσ. 4, 13 – 18). Σε εκείνους από τους Έλληνες, οι οποίοι είναι αναίσθητοι, κάνουν ακολασίες, πλεονεκτούν, βάφουν τα χέρια τους σε λεκάνες αδελφικού αίματος και ως δαίμονες της κολάσεως στήνουν μακάβριο χορό γύρω από τα θύματά τους, ο Παύλος υπενθυμίζει την αναπόφευκτη οργή του Κυρίου· «Μη πλανάσθε· ούτε πόρνοι ούτε ειδωλολάτραι ούτε μοιχοί ούτε μαλακοί ούτε αρσενοκοίται ούτε πλεονέκται ούτε κλέπται ούτε μέθυσοι, ου λοίδοροι, ούχ άρπαγες βασιλείαν Θεού ου κληρονομήσουσι» (Α΄ Κορ. 6, 9 – 10). Τέλος στους συνειδητούς χριστιανούς, οι οποίοι ζουν τη ζωή της πίστης και με λόγια και με έργα κάνουν καθημερινή την ομολογία του ονόματος του Χριστού, ο Παύλος επαναλαμβάνει το παράγγελμά του· «Ίνα γένησθε άμεμπτοι και ακέραιοι, τέκνα Θεού αμώμητα εν μέσω γενεάςσκολιάς και διεστραμμένης, εν οις φαίνεσθε ως φωστήρες εν κόσμω» (Φιλιπ. 2, 15).
Αυτή είναι η πατρική και μεγαλειώδης φωνή του Παύλου προς τη σύγχρονη Ελλάδα.
Ω Κύριε! Συ, ο οποίος κοντά στον ποταμό των Φιλίππων άνοιξες την καρδιά της πρώτης Ελληνίδας γυναίκας, της Λυδίας,  «προσέχειν τοῖς λαλουμένοις ὑπὸ τοῦ Παύλου», άνοιξε, σε παρακαλούμε, τις καρδιές όλων των σημερινών Ελλήνων, για να προσέχουμε όσα με τις θεόπνευστες επιστολές εξακολουθεί να μας διδάσκει ο μεγάλος σου Απόστολος, που αγάπησε τόσο την πατρίδα μας τόσο και αγαπήθηκε τόσο από αυτήν. Ουράνιε Πατέρα, κάνε, ώστε η φωνή του Παύλου να αντιλαλήσει, να εισδύσει και πάλι βαθύτατα μες στις καρδιές όλων των Ελλήνων, ώστε η Ελλάδα να αναδειχθεί μέσα στον παραπαίοντα σημερινό κόσμο «γένος εκλεκτόν, βασίλειον ιεράτευμα, έθνος άγιον, λαός εις περιποίησιν», ακτινοβολώντας τις αρετές του αναστάντος Κυρίου μέχρι τα πέρατα της γης. Αμήν.

628 μ.Χ.
ΝΙΚΗ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΒΑΡΩΝ

«Εὐφρανθήτωσαν οἱ οὐρανοὶ καὶ ἀγαλλιάσθω ἡ γῆ καὶ τερφθήτω ἡ θάλασσα καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς. Καὶ πάντες οἱ χριστιανοὶ αἰνοῦντες καὶ δοξολογοῦντες εὐχαριστήσωμεν τῷ μόνῳ Θεῷ, χαίροντες ἐπὶ τῷἁγίῳ αὐτοῦ ὀνόματι χαρὰν μεγάλην. Ἔπεσε γὰρ ὁ ὑπερήφανος καὶ θεομάχος Χοσρόης. Ἔπεσε καὶ ἐπτωματίσθη εἰς τὰ καταχθόνια, καὶ ἐξωλοθρεύθη ἐκ γῆς τὸ μνημόσυνον αὐτοῦ, ὁ ὑπεραιρόμενος καὶ λαλήσας ἀδικίαν ἐν ὑπερηφανίᾳ καὶ ἐξουδενώσει κατὰ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ, καὶ τῆς ἀχράντου μητρὸς αὐτοῦ, τῆς εὐλογημένης δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ἀπώλετο ὁ ἀσεβής μετ’ ἠχοῦς. Ἐπέστρεψεν ὁ πόνος αὐτοῦ ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. Καὶ ἐπὶ τὴν κορυφὴν αὐτοῦ κατέβη ἡ ἀδικία αὐτοῦ».
(«Ας ευφρανθούν οι ουρανοί και ας αγάλλεται η γη και ας χαίρεται η θάλασσα και όσα υπάρχουν μέσα σ’ αυτά. Και όλοι οι χριστιανοί με αίνους και δοξολογίες ας ευχαριστήσουμε το μόνο Θεό, έχοντας μεγάλη χαρά εξαιτίας του αγίου ονόματός του. Γιατί έπεσε ο υπερήφανος και θεομάχος Χοσρόης. Έπεσε και έγινε πτώμα στα καταχθόνια και εξολοθρεύθηκε από το τη γη η μνήμη του, αυτός που υπερηφανευόταν και έλεγε άδικα πράγματα με αλαζονικό και εξουθενωτικό τρόπο εναντίον του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, του αληθινού Θεού, και της άχραντης μητέρας του, της ευλογημένης δέσποινάς μας Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, χάθηκε ο ασεβής με τρόπο ηχηρό. Ο πόνος επέστρεψε στο κεφάλι του. Και στη δική του κορυφή κατέβηκε η αδικία του).

(Από επιστολή του αυτοκράτορα Ηρακλείου)

Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΝΙΚΑ

Το Βυζάντιο σε κίνδυνο

(Δημοσιεύτηκε στο υπ. αρίθμ. 34/Σεπτ. 1949 φύλλο του περιοδικού «Χριστιανός Στρατιώτης»)

Ας ανοίξουμε την ιστορία της πατρίδας μας και ας ανατρέξουμε στο παρελθόν. Πόσα δεν έχει να μας διδάξει! Ο Έλληνας μελετώντας την ιστορία του έθνους του φωτίζεται και ενισχύεται ψυχικά, διότι βλέπει δια μέσου των αιώνων τεσσάρων χιλιετηρίδων να επαναλαμβάνεται το εξαίσιο θαύμα· η Ελλάδα να βρίσκεται πολλές φορές στο χείλος τρομεράς αβύσσου και αιφνιδίως μυστηριώδης δύναμη να την ανασύρει, να την ανυψώνει προς τα πάνω, προς τα άστρα, προς νίκες και θριάμβους.
Βρισκόμαστε στις αρχές της έκτης εκατονταετηρίδας μ.Χ. Η ισχυρή Βυζαντινή αυτοκρατορία, την οποία ίδρυσε ο Μ. Κωνσταντίνος με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, κλονιζόταν εκ θεμελίων. Βάρβαροι έσπασαν την ασθενική άμυνα, διέβησαν τα σύνορα και έκαναν επιθέσεις από όλες τις πλευρές. Άβαροι, Σκύθες, Σλάβοι, Λογγοβάρδοι, Πέρσες, όλοι μαζί έκαναν επιθέσεις. Ιδίως οι τελευταίοι, με τον περιβόητο βασιλιά Χοσρόη, αναδιοργανώθηκαν, σχημάτισαν φοβερές στρατιές, σαν τις στρατιές του Ξέρξη και του Δαρείου και σαν ακατάσχετο ρεύμα προχωρούσαν και καταλάμβαναν τη μία κατόπιν της άλλης τις πόλεις της Μ. Ασίας. Μια στρατιά από αυτές επέλασε στην Παλαιστίνη, στην Αγία Γη, η οποία ήταν εκλεκτή επαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, κυρίευσε τα Ιεροσόλυμα, έσφαξε περίπου 90 χιλιάδες χριστιανούς, συνέλαβε αιχμαλώτους χιλιάδες, μεταξύ των οποίων και αυτόν το σεβάσμιο πατριάρχη της ιερής πόλης, το Ζαχαρία, και η μεγαλύτερη συμφορά ήταν ότι, μεταξύ των λαφύρων που απεκόμισαν οι Πέρσες βρισκόταν και ο Τίμιος Σταυρός, τον οποίο είχε άλλοτε υψώσει η αγία Ελένη.
Η είδηση ότι οι Πέρσες κυρίευσαν τα Ιεροσόλυμα, έσφαξαν τους χριστιανούς, σύλησαν τον Τίμιο Σταυρό, προκάλεσε απερίγραπτη θλίψη στη Βασιλίδα των πόλεων. Αλλά το κράτος ήταν ανίσχυρο να πράξει κάτι γενναίο. Ελάχιστα τάγματα αποτελούσαν τη δύναμη του στρατού, και αυτά χωρίς ηθικό. Τα δημόσια ταμεία κενά. Επιπλέον διχόνοιες στρατηγών και οξείες πολιτικές έριδες γύρω από την εξουσία εξασθένιζαν ακόμη περισσότερο τη δύναμη του Βυζαντίου. Εν τω μεταξύ χιλιάδες κάτοικοι των επαρχιών, που βρίσκονταν στην ακτίνα δράσης των βαρβάρων, εγκατέλειπαν τα πάντα και έρχονταν να ασφαλιστούν μέσα στα οχυρά τείχη της Κωνσταντινούπολης, της οποίας οι κάτοικοι άκουγαν τις διηγήσεις των προσφύγων σχετικά με την αγριότητα των βαρβάρων και φοβισμένοι και απελπισμένοι ανέμεναν και αυτοί την τραγική σειρά τους. Οι φλόγες της καταστροφής των πόλεων της Μ. Ασίας, και ιδίως των Ιεροσολύμων, τάραζαν τα πνεύματα όλων.

ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ Ο ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ

Σ’ αυτή την αθλιότητα είχε περιέλθει η Βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι βάρβαροι, οι οποίοι στρατοπέδευαν λίγο έξω από τα τείχη της πόλης, έτριβαν τα χέρια τους από δαιμονική χαρά, γιατί θεωρούσαν βέβαιη πλέον την πτώση της Βασιλίδας των πόλεων και τη διάλυση της αυτοκρατορίας.
Έφτασε λοιπόν το τέλος του Βυζαντίου;
Αλλά, «άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει» («άλλες οι βουλές των ανθρώπων, άλλα όμως ο Θεός προστάζει»)! Το Βυζάντιο είχε ακόμη αποστολή μεγάλη να εκπληρώσει στον κόσμο. Ήταν ο κυματοθραύστης εναντίον της βαρβαρότητας. Και η θεία πρόνοια, η οποία επιστατεί στην παγκόσμια ιστορία, γνωρίζει μύριους τρόπους για να σώσει ένα έθνος άξιο να σωθεί και να συνεχίσει τον ιστορικό του δρόμο.
Στην παραλία του Βοσπόρου το 611 αποβιβάστηκε ένδοξος στρατηγός, ο Ηράκλειος. Ερχόταν από την Αφρική, στην οποία πολεμούσε επί χρόνια και είχε αποκτήσει ανεκτίμητη πολεμική πείρα από τον πόλεμο κατά των βαρβάρων. Με επιθυμία του λαού αναβιβάζεται στο θρόνο του Βυζαντίου. Προβλήματα τεράστια ορθώνονταν ενώπιόν του. Σπάνια κυβερνήτης λαού βρέθηκε μπροστά σε τόσο εξαρθρωμένο κράτος, όπως βρέθηκε ο Ηράκλειος όταν αναλάμβανε την εξουσία.

Ο ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΕΙ ΣΤΡΑΤΟ

Αφού τακτοποίησε τα επείγοντα εσωτερικά ζητήματα του κράτους, αποφάσισε να εκστρατεύσει εναντίον των βαρβάρων. Αλλά ο Ηράκλειος ήταν χριστιανός ηγέτης και ως χριστιανός πίστευε στο ιδεώδες της ειρηνικής συμβίωσης με τους γειτονικούς λαούς και γι’ αυτό, προτού λύσει δια του ξίφους τις διαφορές, ζήτησε να έλθει σε διαπραγματεύσεις με τους κυριότερους εχθρούς. Και όσον αφορά τους Αβάρους, πέτυχε να υπογράψει μαζί τους σύμφωνο ειρήνης, το οποίο όμως μετά από λίγο καταπάτησαν, καθότι οι βάρβαροι δεν έχουν τιμή. Όσον αφορά τους Σλάβους, μαλάκωσε την οργή τους επιτρέποντας την εγκατάστασή τους στις επαρχίες που βρίσκονταν πέρα από τον Ίστρο ποταμό. Έμεναν οι Πέρσες. Αλλά οι Πέρσες υπερήφανοι για τις τελευταίες νίκες τους δεν εννοούσαν να έλθουν σε καμιά συνεννόηση με τους Βυζαντινούς. Ο βασιλιάς τους ο Χοσρόης μισούσε τη χριστιανοσύνη. Άκουγε το όνομα του Χριστού και άφριζε. Πρόγραμμά του είχε να καταστρέψει τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Αυτή ήταν καρφί στα μάτια του! «Δε θα παύσω να πολεμώ» έλεγε «έως ότου υπάρχει και ένας χριστιανός στον κόσμο». Τι αντίχριστος!
Κατά του Χοσρόη αποφάσισε να διεξαγάγει πόλεμο ο Ηράκλειος. Οι δυνάμεις όμως των δύο αντιπάλων ήταν τελείως άνισες. Ο Χοσρόης είχε μεγάλες στρατιές και ικανές εφεδρείες. Είχε όλη την Ανατολή υποταγμένη. Εξουσίαζε ακόμη και την εύφορη πεδιάδα του Νείλου ποταμού. Απέναντι σ’ αυτόν τον κολοσσό τι μπορούσε να αντιτάξει την εποχή εκείνη ο αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης;
Ο Ηράκλειος εναντίον του αντέταξε όχι μεγάλες στρατιές, αλλά μια φάλαγγα από είκοσι χιλιάδες (20.000) εκλεκτούς στρατιώτες, τους οποίους γύμνασε και εκπαίδευσε ο ίδιος με δικό του σύστημα. Εκείνο μάλιστα το οποίο πρόσεξε περισσότερο από όλα κατά την εκπαίδευση, ήταν να φυτεύσει και να καλλιεργήσει το θρησκευτικό συναίσθημα στο στήθος και του τελευταίου στρατιώτη. Φρόντισε ώστε κάθε τάγμα να έχει και τον ιερέα του. Στο στρατόπεδο δεν ακουγόταν βλασφημία ούτε κάποια άλλη ηθική ασχήμια. Αξιωματικοί και στρατιώτες ήταν αυστηροί τηρητές των εντολών του Ευαγγελίου και αισθάνονταν ιδιαίτερη συγκίνηση να βλέπουν τον αυτοκράτορα ανάμεσά τους το πρωί και το βράδυ να προσεύχεται και να κηρύττει τα μεγαλεία της πίστεώς μας.
Αρχές Απριλίου του 622 η φάλαγγα αυτή ήταν έτοιμη να ξεκινήσει. Φάλαγγα ανώτερη από τη μακεδονική φάλαγγα που είχε διοργανώσει άλλοτε ο Μ. Αλέξανδρος. Διότι οι στρατιώτες του Ηρακλείου είχαν βαθιά συναίσθηση της αποστολής τους. Γνώριζαν ποιανού ήταν στρατιώτες και γιατί πολεμούσαν. «Είμαι χριστιανός στρατιώτης!» , θα μπορούσε να πει ο κάθε στρατιώτης του Ηρακλείου.
Ήρθε η μέρα της αναχώρησης. 5 Απριλίου του 622. Όλη η πόλη επί ποδός. Ο Ηράκλειος μεταβαίνει στο ναό της Αγίας Σοφίας, φορεί όχι τα πορφυρά πέδιλα του αυτοκράτορα αλλά τα μαύρα πέδιλα του μαχητή, πέφτει ενώπιον του ιερού και προσεύχεται με πίστη, με δάκρυα. Επικαλείται τη βοήθεια του Χριστού·

• «Δέσποτα Θεέ και Κύριε Ιησού Χριστέ, μην επιτρέψεις εξαιτίας των αμαρτιών μας να νικηθούμε και να γίνουμε περίγελως των εχθρών μας, αλλά σε παρακαλούμε, ελέησε το λαό σου και δώσε τη νίκη, για να παύσουν να υπερηφανεύονται οι ασεβείς, οι οποίοι ζητούν την εξόντωση της κληρονομίας σου».

Έπειτα στρέφεται προς τον πατριάρχη Σέργιο και λέγει·

• «Στα χέρια του Θεού, της Θεομήτορος και τα δικά σου αφήνω την πόλη αυτή και το γιο μου» (Ο γιος του αυτοκράτορα, ο διάδοχος Κωνσταντίνος, ήταν τότε παιδί ηλικίας μόλις 10 ετών).

Κατόπιν παίρνει την αχειροποίητη εικόνα του Σωτήρα, την υψώνει ως σημαία και ακολουθούμενος από τους στρατιώτες μεταβαίνει στην παραλία και επιβιβάζεται στο στόλο. Αναρίθμητος λαός με συγκίνηση βαθύτατη βλέπει τα πλοία να ανασύρουν τις άγκυρες και να πλέουν προς τη Μ. Ασία. Μυριάδες ευχές ανέρχονται στον ουρανό, για να δώσει ο Θεός τη νίκη στη χριστιανική εκείνη φάλαγγα του Ηρακλείου.

Ο ΕΠΤΑΕΤΗΣ ΑΓΩΝΑΣ

Ο Ηράκλειος εξέρχεται από τον Ελλήσποντο, περιπλέει τα παράλια της Μ. Ασίας και αποβιβάζεται στην απέναντι από την Κύπρο γωνία, την οποία σχηματίζει η μεταξύ Κιλικίας και Συρίας παραλία, στον κόλπο της Ισσού. Έτσι πέτυχε τον πρώτο αιφνιδιασμό. Βρέθηκε πίσω από τα νώτα του εχθρού. Ο αγώνας άρχισε. Διήλθε από πολλές φάσεις. Το πεδίο των επιχειρήσεων ήταν εκτεταμένο. Από τα παράλια της Μ. Ασίας έως τα βάθη της Αρμενίας και της Περσίας ο Ηράκλειος έκανε συνεχείς κινήσεις, διέβαινε ποταμούς, χαράδρες, βουνά πανύψηλα, αιφνιδίαζε τον εχθρό, εφάρμοζε ευφυή στρατηγήματα, συνέτριβε τις εχθρικές δυνάμεις. Αλλά ο Χοσρόης δεν ήταν εύκολο να καταβληθεί, γιατί κάθε φορά που τον νικούσαν είχε την ευχέρεια να ανασυντάσσεται και από τους συρφετούς της Ασίας να ετοιμάζει νέες στρατιές.
Έξι έτη διήρκεσε ο σκληρός αυτός αγώνας. Ο Χοσρόης υπολόγιζε στο χρόνο. Ήλπιζε ότι το ηθικό των στρατιωτών του Ηρακλείου θα κατέπιπτε και η μικρή φάλαγγα θα διαλυόταν και τον Ηράκλειο αιχμάλωτο θα συνελάμβανε και στα ανάκτορά του σιδηροδέσμιο θα τον οδηγούσε. Αλλά ο Ηράκλειος κράτησε αμείωτο τον ενθουσιασμό των ανδρών του. Η απαράμιλλη προσωπική του ανδρεία, που θύμιζε την ανδρεία του Αχιλλέα και του Μ. Αλεξάνδρου, η σιδερένια αντοχή του στις στερήσεις και τις κακουχίες, η πατρική του αγάπη σε κάθε αξιωματικό και στρατιώτη ήταν αναμφίβολα σπουδαίοι συντελεστές της διατήρησης του ηθικού των στρατιωτών του. Αλλά το μυστικό που κρατούσε τη φάλαγγα αυτή ακατάβλητη ήταν η ιδέα της Θρησκείας. Αυτή ήταν το ισχυρότερο ελατήριο του ηρωισμού. Μπροστά στη φάλαγγα ως σημαία προπορευόταν η αχειροποίητη εικόνα. Ο Ηράκλειος δεν έπαυε να τονίζει ότι ο αγώνας δεν γίνεται για μικρά και ασήμαντα πράγματα αλλά για τα ύψιστα συμφέροντα του χριστιανικού κόσμου. Ο Ηράκλειος ήταν έξοχος ρήτορας. Μιλούσε από την καρδιά του. Μιλούσε με ενθουσιασμό. Η Ιστορία διέσωσε μικρά αποσπάσματα από τις εμπνευσμένες ομιλίες του Ηρακλείου προς τους στρατιώτες του. Έτσι το 623, λίγο πριν από τη μεγάλη μάχη που δόθηκε στα πρόθυρα της σπουδαίας περσικής πόλεως Γάζας, παρέταξε τα τάγματά του, στάθηκε στο μέσο τους και περιστοιχιζόμενος από το επιτελείο και στων σταυροφόρων σημαιών ανέκραξε·

• «Άνδρες αδελφοί! Ας φυτεύσουμε στην καρδιά μας το φόβο του Θεού και ας αγωνιστούμε να τιμωρήσουμε του υπερήφανους υβριστές του αγίου ονόματός του. Ας σταθούμε με γενναιότητα ενάντια στους εχθρούς, οι οποίοι τόσες συμφορές έχουν προξενήσει στους χριστιανούς της Ανατολής. Ας οπλιστούμε όλοι με πίστη, η οποία φονεύει όλους τους φόβους. Όποιος πιστεύει δεν φοβάται. Ας σκεφθούμε ακόμη ότι βρισκόμαστε στο εσωτερικό της χώρας των εχθρών και η τυχόν φυγή μας θα φέρει κίνδυνο μεγάλο. Ας τιμωρήσουμε τους διαφθορείς των παρθένων, τους ασελγείς και κακούργους, οι οποίοι συλλαμβάνοντας αιχμάλωτους τους χριστιανούς κόβουν απάνθρωπα τα μέλη τους… Ας σταθούμε εμείς ανδρείοι και Κύριος ο Θεός θα είναι μαζί μας. Θα μας βοηθήσει και θα καταστρέψει τους εχθρούς μας…».

Όταν οι κάτοικοι της Κολχίδας, οι οποίοι συμπολεμούσαν με το στρατό του, κουράστηκαν από τον συνεχή αγώνα και τον εγκατέλειψαν και κάποια ανησυχία παρατηρήθηκε στις τάξεις των στρατιωτών, ο Ηράκλειος μίλησε και ενέπνευσε θάρρος με τους εξής λόγους:

• «Αδελφοί! Είμαστε λίγοι και οι εχθροί μας είναι πολλοί. Αλλά το πλήθος των εχθρών ας μη μας ταράζει. Θεού θέλοντος ένας από εμάς θα καταδιώξει χίλιους. Ας προσφέρουμε λοιπόν τα σώματά μας ως εύοσμη θυσία στο Θεό αγωνιζόμενοι για τη σωτηρία των αδελφών μας. Ας λάβουμε το φωτοστέφανο του μάρτυρα και η Ιστορία θα μας επαινέσει για την αυτοθυσία μας…».

Όταν πάλι άλλοι σύμμαχοι των Βυζαντινών, οι Χαζάροι, λιποτάκτησαν και η δύναμη του στρατεύματος ελαττώθηκε, ο Ηράκλειος συγκάλεσε τα τάγματά του και ανέκραξε·

• «Αδελφοί! Ας γνωρίζουμε ότι στον αγώνα αυτόν που διεξάγουμε σύμμαχός μας, που δεν μας εγκαταλείπει ποτέ, είναι ο Θεός και η Υπεραγία Θεοτόκος. Οι άλλοι που μας εγκατέλειψαν στο μέσο του αγώνα θα πεισθούν πολύ γρήγορα ότι η βοήθεια του Θεού σε μας αξίζει απείρως περισσότερο από τη δική τους βοήθεια».

Άξιο ιδιαίτερης προσοχής είναι ότι σε όλες τις ομιλίες ο Ηράκλειος προσφωνεί τους στρατιώτες με τη λέξη «αδελφοί»! Ω! Αυτή και μόνο η λέξη αρκεί να αποδείξει πόσο στενός ήταν ο σύνδεσμος μεταξύ βασιλιά και στρατιώτη. Αληθινά! Μόνο ο Χριστιανισμός συναδελφώνει τους ανθρώπους και κάνει έναν αυτοκράτορα του Βυζαντίου να ονομάζει έναν απλό στρατιώτη «αδελφό». Πότε θα εννοήσουν οι διάφοροι ψευδοδημοκράτες ότι η αληθινή δημοκρατία, το πνεύμα της αλληλεγγύης και της συναδέλφωσης του κόσμου, βρίσκεται μόνο κάτω από το Σταυρό του Κυρίου;
Τα λόγια αυτά του αυτοκράτορα, τα οποία εξέρχονταν θερμά από την καρδιά του, έφεραν θαυμάσια αποτελέσματα. Το φρόνημα των στρατιωτών για τη νίκη αναπτερωνόταν. Ύστερα από μια ομιλία του ένας από τους παλαίμαχους στρατιώτες είπε·

• «Βασιλιά! Σήμερα άνοιξες και πλάτυνες την καρδιά μας. Τα λόγια σου ακόνισαν τα ξίφη μας. Τα όπλα μας δεν είναι πλέον άψυχα αλλά ως έμψυχα τα αισθανόμαστε. Μας αναπτέρωσες με τα λόγια σου αλλά και με το ηρωικό σου παράδειγμα. Διότι σε βλέπουμε πάντοτε μπροστά στις μάχες και η καρδιά μας συγκινείται και είμαστε έτοιμοι να εκτελέσουμε κάθε διαταγή σου».

Αλλά ενώ οι στρατιώτες του Ηρακλείου αγωνίζονταν γενναία στα βάθη της Μ. Ασίας, η πρωτεύουσα πολιορκήθηκε ξαφνικά από τα στίφη των Αβάρων, οι οποίοι παρασπόνδησαν και διαμήνυσαν στον πληθυσμό ότι μόνο εάν γίνουν ψάρια και κολυμπήσουν και πουλιά και πετάξουν θα μπορέσουν να σωθούν. Αλλά ο λαός δεν πτοήθηκε. Το παράδειγμα του αυτοκράτορα και των στρατιωτών, που αγωνίζονταν χιλιόμετρα μακριά από την πρωτεύουσα, ενέπνεε ηρωικό φρόνημα. Η μικρή φρουρά της πόλης με τον πατριάρχη Σέργιο προέβαλε άμυνα πρωτοφανή. Δεήσεις θερμές αναπέμπονταν προς το Θεό. Και το θαύμα έγινε. Όπως ο άνεμος αρπάζει τα άχυρα και τα διασκορπίζει, έτσι η οργή του Θεού διεσκόρπισε τους βαρβάρους που πολιορκούσαν την πόλη και η πόλη λυτρωμένη από τα δεινά της έψαλε· «Τη υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια…».

Η ΝΙΚΗ

Ο επίμονος επταετής αυτός αγώνας του Ηρακλείου στα όρη και τις πεδιάδες της Μ. Ασίας δεν ήταν δυνατό παρά να φέρει το θαυμάσιο αποτέλεσμά του. Οι στρατιές του εχθρού κάμφθηκαν. Ο Χοσρόης, ο οποίος επί μια εικοσαετία ήταν ο μεγάλος ληστής των λαών της Ανατολής, βρήκε οικτρό τέλος. Ο διάδοχός του Σιρόης έστειλε αντιπροσωπεία στον Ηράκλειο και ζήτησε ειρήνη. Ο Ηράκλειος προέβαλε ως όρους· 1) Να αποδοθεί ο Τίμιος Σταυρός. 2) Να ελευθερωθούν όλοι οι αιχμάλωτοι. 3) Να αποσυρθούν πέρα από τα σύνορα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας οι βάρβαροι.
Οι όροι έγιναν δεκτοί και ειρήνη υπογράφτηκε στις 8 Απριλίου του 628. Ταχυδρόμοι μετέδωσαν το χαρμόσυνο άγγελμα στην πρωτεύουσα. Όλος ο λαός, ο οποίος υπέφερε τα πάνδεινα από τους επιδρομείς του Χοσρόη, αισθάνθηκε χαρά ανέκφραστη. Επίσημη δοξολογία τελέστηκε στο μεγαλοπρεπή ναό της του Θεού Σοφίας και από τον άμβωνα αναγνώστηκε η περίφημη επιστολή, την οποία έγραψε από το στρατόπεδο ο νικητής αυτοκράτορας. Η πρωτεύουσα ανέμενε εναγώνια την επάνοδο του νικητή.
Ο αυτοκράτορας, αφού εγκατέστησε φρουρές στα σύνορα και τις διάφορες πόλεις της Μ. Ασίας, αποφάσισε να επιστρέψει στην πρωτεύουσα. Αρχές Σεπτεμβρίου έφτασε στην απέναντι της Κωνσταντινούπολης ακτή του Βοσπόρου. Ο πατριάρχης Σέργιος, ο διάδοχος, οι επίσημοι και ο λαός κρατούσαν κλαδιά ελιάς και λαμπάδες και έψαλλαν στο Θεό ευχαριστήριους ύμνους. Συγκινητική ιδίως ήταν η συνάντηση του αυτοκράτορα με το γιο του, το διάδοχο Κωνσταντίνο, τον οποίο, όταν αναχωρούσε για την εκστρατεία, άφησε παιδί. Τον ξαναέβλεπε νέο 17 ετών. Διαπέρασε το Βόσπορο και εισήλθε θριαμβευτικά στην πρωτεύουσα. Η υποδοχή, την οποία είχαν ετοιμάσει οι κάτοικοι της πρωτεύουσας, ήταν ανώτερη κάθε περιγραφής. Στην όλη πομπή προηγούνταν ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός, τον οποίο κρατούσαν χέρια γενναίων παλαίμαχων στρατιωτών. Ποιος είδε το Σταυρό και δεν δάκρυσε και δεν είπε μυστικά και εκφώνως την προσευχή·

• «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου· νίκας τοῖς εύσεβέσι κατὰ βαρβάρων δωρούμενος, καὶ τὸ σὸν φυλάττων διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα».

(«Σώσε, Κύριες, το λαό σου και δώσε ευλογίες στους κληρονόμους σου· δωρίζοντας νίκες στους ευσεβείς κατά των βαρβάρων, και διαφυλάσσοντας τους πολίτες της Βασιλείας σου με τη δύναμη του Σταυρού σου»).
Μετά το Σταυρό ακολουθούσε ο νικητής αυτοκράτορας και πίσω από αυτόν λαός αναρίθμητος. Η όλη πομπή κατέληξε στο ναό της Αγίας Σοφίας, όπου τελέστηκε δοξολογία.

Η ΥΨΩΣΗ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

Ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός, αφού παρέμεινε επί ένα 6μηνο στο ναό της Αγίας Σοφίας σε κοινή προσκύνηση όλων, αποφασίστηκε να υψωθεί και πάλι στον Κρανίου τόπο, εκεί όπου τον ύψωσε πριν από τρείς και περισσότερους αιώνες αρχικά η αγία Ελένη. Γι’ αυτό τον επόμενο χρόνο ο Ηράκλειος με τον Τίμιο Σταυρό, ο οποίος όπου εμφανιζόταν προκαλούσε ρίγη συγκίνησης, διέσχισε και πάλι τη Μ. Ασία, έφτασε στη Συρία και από εκεί ήλθε στα Ιεροσόλυμα. Αποκατέστησε στο θρόνο του το μάρτυρα πατριάρχη Ζαχαρία,  ο οποίος προ 14 ετών συνελήφθη αιχμάλωτος από τους Πέρσες και στις 14 Σεπτεμβρίου ορίστηκε να υψωθεί ο Τίμιος Σταυρός. Πάνδημη νηστεία κηρύχτηκε. Κατά την ημέρα αυτή ο ίδιος ο αυτοκράτορας κρατούσε τον Τίμιο Σταυρό και βάδιζε προς το φρικτό Γολγοθά. Ο κλήρος έψαλλε· «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου…». Απερίγραπτα συγκινητική ήταν η στιγμή, κατά την οποία ο Τίμιος Σταυρός, το σύμβολο της πίστεως και της νίκης, υψώθηκε και πάλι στη θέση του.
Έκτοτε, η 14η Σεπτεμβρίου εορτάζεται μεγαλοπρεπώς σε όλους τους ναούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας.
Κατά την εορτή αυτή ψάλλεται μεταξύ τόσων άλλων ωραίων ύμνων και ο εξής θεσπέσιος ύμνος, ο οποίος μας δίνει μια ζωηρή εικόνα της άπειρης δύναμης του Σταυρού·

• «Σταυρὸς ὁ φύλαξ πάσης τῆς οἰκουμένης· Σταυρός, ἡ ὡραιότης τῆς Ἐκκλησίας· Σταυρός, βασιλέων τὸ κραταίωμα· Σταυρός, πιστῶν τὸ στήριγμα· Σταυρός, ἀγγέλων ἡ δόξα, καὶ τῶν δαιμόνων τὸ τραῦμα».

(«Σταυρός ο φύλακας ολόκληρης της οικουμένης· Σταυρός, η ωραιότητα της Εκκλησίας· Σταυρός, η δύναμη των βασιλέων· Σταυρός, το στήριγμα των πιστών· Σταυρός, η δόξα των αγγέλων, και το τραύμα (η πληγή) των δαιμόνων»).

Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΝΙΚΑ

Από την ημέρα κατά την οποία στα Ιεροσόλυμα υψώθηκε ο Τίμιος Σταυρός έχουν παρέλθει 1320 έτη*. Αλλά κατά το μακρό αυτό χρονικό διάστημα ο Τίμιος Σταυρός δεν έπαυσε να νικά. Ποιος θα μπορέσει να απαριθμήσει όλες τις νίκες του Σταυρού;
Άπιστοι! Ελάτε να δείτε την τελευταία νίκη του Σταυρού. Ορισμένα έξαλλα παιδιά της Ελλάδας – αλίμονο! – που γεννήθηκαν μεν στην Ελλάδα, αλλά παρασύρθηκαν από ξένες αντιχριστιανικές διδασκαλίες, έσφιξαν το γρόνθο τους, ύψωσαν τα μάτια προς το γαλανό ουρανό της Πατρίδας μας και φώναξαν· «Κάτω ο Σταυρός». Και αντ’ αυτού ύψωσαν, ως σύμβολο της νέας πίστης τους, άλλο σύμβολο, το οποίο στάζει αίμα· το κόκκινο αστέρι. Αυτό το σύμβολο το ζωγράφισαν στους τοίχους, στις εκκλησίες, παντού. Και για την επικράτηση αυτού προέβησαν σε κακουργήματα στυγερά. Ανατίναξαν γέφυρες, γκρέμισαν σχολεία, ατίμασαν παρθένους, σταύρωσαν ιερείς, άρπαξαν από τις αγκαλιές Ελληνίδων μητέρων χιλιάδες παιδιά. Επιστήμονες της απάτης και του εγκλήματος αναδείχτηκαν. Η εγκληματικότητα και η  ασέβειά του υπερέβη κάθε όριο. Ένα τελευταίο όργιό τους· όπως έγραψε το περιοδικό της Αθήνας «Φρουρός», συνέλαβαν στρατιώτες, έκοψαν τα μέλη τους και πάνω τους κόλλησαν… εικόνες της Υπεραγίας Θεοτόκου! Αυτοί είναι οι νεότεροι θεομάχοι Χοσρόες.
Και η Ελλάδα βρέθηκε σε τρομερό κίνδυνο. Πτωχή, ρακένδυτη, άοπλη, αδιοργάνωτη, αιμορροούσα, όπως εξήλθε από την πάλη με τις δύο αυτοκρατορίες του Άξονα, παρουσιαζόταν ως το ευκολότερο θύμα που θα μπορούσε να καταβροχθίσει ο κόκκινος Μινώταυρος. Αλλά η Ελλάδα απέναντι στην παράταξη των αθέων ύψωσε και πάλι τον Τίμιο Σταυρό και επί 3 και πλέον έτη χριστιανοί στρατιώτες και αξιωματικοί, ως άλλοι νέοι Ηράκλειοι, πολέμησαν και αγωνίστηκαν υπέρ της Φυλής.
Δόξα τω Θεώ! Το κόκκινο θηρίο νικήθηκε. Η Ελλάδα αναπνέει. Στο Σταυρό του Κυρίου η Πατρίδα ανακάλυψε όπλο αήττητο, «εν ω έθνη βάρβαρα ήττηνται» («με το οποίο έχουν νικηθεί έθνη βάρβαρα»). Και ποιος θα μπορέσει ποτέ να νικήσει το Σταυρό, τον οποίο έχει στην κορυφή της σημαίας της η Ελλάδα; Ευγνώμονες λοιπόν προς τον Εσταυρωμένο για τις παλιές και νέες νίκες του Ελληνισμού ας ψάλλουμε με κατάνυξη τον ύμνο·

• «Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ εκουσίως, τη επωνύμῳ σου καινή πολιτεία, τους οικτιρμούς σου δώρησαι, Χριστέ ο Θεός· εύφρανον εν τη δυνάμει σου τους πιστούς βασιλείς ημών, νίκας χορηγών αυτοίς κατά των πολεμίων. Την συμμαχίαν έχοιεν την σην όπλον ειρήνης, αήττητον τρόπαιον».

(«Χριστέ ο Θεός, που υψώθηκες στο Σταυρό εκούσια (με τη θέλησή σου), δώρισε τους οικτιρμούς σου (την ευσπλαχνία σου) στους πολίτες της καινούργιας βασιλείας σου που φέρουν το όνομά σου· δώσε ευφροσύνη (χαρά) στους πιστούς βασιλιάδες (άρχοντές) μας, χορηγώντας τους νίκες κατά των εχθρών. Ας έχουν τη δική σου συμμαχία ως όπλο ειρήνης, ως αήττητο τρόπαιο»).

963 μ.Χ.

Ο ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ο ΑΘΩΝΙΤΗΣ

ΙΔΡΥΕΙ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

• «Τα τε άλλα το Όρος ο Άθως θαυμάζεσθαι άξιον είναι δοκεί μοι, ότι τε προς αέρα κέκραται πάνυ τε ευφυώς και ότι πολλή τινι και παντοδαπή τη χλόη κοσμείται και σφόδρα φιλοτίμως ειπείν εκ του ράστου των εντυγχανόντων την αίσθησιν δεξιούται, και πολλήν ευθύς προβάλλεται την της τέρψεως ηδονήν· και ρει πανταχόθεν ώσπερ εκ θησαυρών το τε εύπνουν της οσμής και το του άνθους εύχρουν, και καθαραίς το πλείστον ομιλεί ταις του ηλίου ακτίσιν· δένδρεσί τε πολυειδέσι κομά και άλση και λειμώνας ποικίλους, έργα χειρών ανθρωπίνων, πλουτεί· και γένει παντοίων ορνίθων περιηχείται· και σμήνη μελιττών εκεί περιτρέχει τα άνθη, και ηρέμα τον αέρα περιβομβεί και τέρψεώς τις πέπλος εντεύθεν υφαίνεται ξένος εκεί και συμμιγής, ουκ ήρος ώρα μόνη, αλλ’ ἐν παντί καιρώ και χρόνω, ομοζυγούντος αεί του των τεσσάρων ωρών κύκλου προς ὁμοίαν τὴν χάριν καὶ ἡδονὴν τῶν ἀνθρωπίνων αἰσθητηρίων· καὶ μάλισθ’ ὅτ’ ἐκ μέσου τοῦ ἄλσους καὶ τῶν φυτῶν ἐκείνων ὄρθριος ἡ τῆς ἀηδόνος ἠχήσασα μουσικὴ συνάδοι τοῖς ἐκεῖ μονάζουσιν εἰπεῖν καὶ συνυμνεῖν τὸν Κύριον· ἔχει γὰρ κἀκείνη καὶ κιθάραν ἐπὶ στήθους ἔνθεόν τινα καὶ ψαλτήριον ἔμφυτον καὶ μουσικὴν ἐναρμόνιον, ἐξ αὐτοσχεδίου περισαλπίζουσαν τοὺς ἀκούοντας πάνυ τοι ἐμμελῶς· καὶ ἅμα πηγαῖς αὐτοφυῶν ὑδάτων ὁ χῶρος ἄρδεταί τε καὶ περιαντλεῖται πολλαῖς· ῥύακες ἀποβλύζοντες ἄλλοθεν ἄλλοι μυρίων γίνονται παῖδες πηγῶν καὶ ἀλλήλοις καὶ λάθρα, κλέπτοντες ὥσπερ τὸν δρόμον, κινοῦνται τὸ ῥεῦμα οἷον ἐπίτηδες καὶ αὐτοὶ σιωπῶντες καὶ διδόντες ἐξουσίαν μακρὰν τοῖς ἐκεῖ μονασταῖς, ἀθόρυβον βίον ἀνύοντας, τὰ πτερὰ τῆς εὐχῆς ἡσυχῇ πρὸς τὸν Θεὸν ἀναπέμπειν, ὅτι καὶ πολλὴν πρὸς ἡσυχίαν παρέχει τὴν εὐφυΐαν τοῖς τὴν οὐράνιον ἐν γῇ μετιέναι ἐθέλουσι πολιτείαν, πρός γε τὴν χορηγίαν τῶν εἰς τροφὴν παντοίων ἐπιτηδείως ἐχόντων ἄφθονον οἴκοθεν οἴκαδε τὸν ἅπαντα χρόνον πορίζεται καὶ ἅμα θαλάσσῃ μακρᾷ στεφανοῦται, πολλῶν ὡς ἐκ κύκλου κομιζούσῃ τὴν χάριν αὐτῷ, παρὰ τοσοῦτον μὴ νῆσον εἶναι καθάπαξ αὐτὸ συγχωροῦσῃ, παρ’ ὅσον ἰσθμῷ τινι μὴ σὺν πόνῳ καρποῦσθαι καὶ τὴν ἕξω χεομένην εἰς μῆκος ἅμα καὶ πλάτος ἤπειρον δίδωσι…».

(«Νομίζω ότι το όρος Άθως είναι άξιο θαυμασμού ανάμεσα στα άλλα και επειδή βρίσκεται σε σημείο που έχει εύκρατο αέρα και επειδή στολίζεται με πολλή και κάθε λογής χλόη και, για να μιλήσω πιο επαινετικά, πολύ εύκολα προκαλεί αίσθηση με όσα έχει, και αμέσως δημιουργεί πολλή ευχάριστη διάθεση· και ρέουν από παντού σαν θησαυρός ευωδιαστές οσμές και πολύχρωμα άνθη, και δέχεται τις καθαρές ακτίνες του ήλιου· έχει ως κόμη του κάθε λογής δένδρα και έχει πλούσια άλση και διάφορα λιβάδια, για τις εργασίες των ανθρώπων· και από παντού αντηχούν φωνές κάθε είδους πτηνών· εκεί και σμήνη μελισσών περιτρέχουν τα λουλούδια και βομβούν ήρεμα γύρω στον αέρα· και από εκεί υφαίνεται ένα παράξενο και πολυσχιδές πέπλο αγαλλίασης, όχι μόνο την εποχή της άνοιξης, αλλά σε κάθε περίσταση και χρόνο, καθώς ο κύκλος των τεσσάρων εποχών πάντα παρέχει χάρη και ευχαρίστηση στις ανθρώπινες αισθήσεις· και προπάντων όταν μέσα από το δάσος και τα φυτά εκείνα η πρωινή μουσική του αηδονιού που κελαηδά συνάδει με τις προσευχές και τους ύμνους των μοναχών προς τον Κύριο· γιατί έχει κι εκείνο μια θεϊκή κιθάρα στο στήθος του και ψαλτήριο έμφυτο και μουσική αρμονική, σαλπίζοντας αυτοσχέδιο τραγούδι σ’ αυτούς που ακούν· και ταυτόχρονα ο χώρος ποτίζεται με πολλές φυσικές πηγές και αντλείται νερό από αυτές· ρυάκια που αναβλύζουν από αλλού προερχόμενα από άλλες πηγές και με τρόπο κρυφό, σαν να κλέβουν δρόμο, κινούνται στο ρεύμα σιωπηρά δίνοντας την ευκαιρία σε όσους μονάζουν εκεί, διανύοντας μια ζωή χωρίς θορύβους, να αναπέμπουν με ησυχία τα φτερά της προσευχής προς το Θεό, καθώς παρέχεται η δυνατότητα για ήσυχη σκέψη σ’ αυτούς που θέλουν να φτάσουν στην ουράνια πολιτεία, και όσον αφορά τον ανεφοδιασμό τροφών τα πάντα εξασφαλίζονται όλο το χρόνο άφθονα από την πατρίδα και ταυτόχρονα στεφανώνεται με μακριά θάλασσα, δίνοντας κυκλικά μία χάρη, αν και δεν είναι νησί, όπως ήταν παλιότερα, παρά περισσότερο κάτι σαν ισθμός αφού χωρίς πολύ κόπο γίνεται ο ανεφοδιασμός και έχει επικοινωνία με την ηπειρωτική χώρα σε όλο το μήκος και το πλάτος της…»)

(Νικηφόρος Γρηγοράς)

ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

ΕΟΡΤΕΣ ΧΙΛΙΕΤΗΡΙΔΑΣ

Δημοσιεύτηκε στο υπ. αρίθμ. 267/1963 φύλλο του περιοδικού «Χριστιανική Σπίθα», με την ευκαιρία της χιλιετηρίδας του Αγίου Όρους.

Από την ημέρα που ο άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης έθεσε τα θεμέλια της πρώτης ιεράς μονής του Αγίου Όρους, της Μεγίστης Λαύρας, παρήλθαν χίλια χρόνια. Το γεγονός αυτό, ύψιστης θρησκευτικής και ταυτόχρονα εθνικής σημασίας για την προσφιλή μας Πατρίδα, στην επικράτεια της οποίας ανήκει το Άγιον Όρος, θεωρήθηκε σκόπιμο, μετά από σύμφωνη απόφαση Εκκλησίας και Πολιτείας, να εορταστεί πανηγυρικά. Έτσι διοργανώθηκαν οι εορτές της χιλιετηρίδας του Αγίου Όρους. Εκατομμύρια διατέθηκαν από το δημόσιο κορβανά. Δρόμοι διανοίχτηκαν για να διέλθουν τα αυτοκίνητα των επισήμων. Είδη πολυτελείας μεταφέρθηκαν. Πλοία ναυλώθηκαν. Εκατοντάδες δωρεάν εισιτήρια δόθηκαν. Βασιλιάς και πατριάρχης συναντήθηκαν, υπενθυμίζοντας ιστορικές στιγμές της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αρχιεπίσκοποι και μητροπολίτες, αντιπρόσωποι ομόδοξων και ετερόδοξων Εκκλησιών, θεολόγοι Ανατολής και Δύσης, δημοσιογράφοι, φωτορεπόρτερς και ένας κόσμος ολόκληρος, ετερόκλητος μετέβη στο Άγιον Όρος για να εορτάσει το μεγάλο γεγονός.
Ρωτούμε· εορτάστηκε όπως έπρεπε και άξιζε το γεγονός; Αναζωογονήθηκε η φλόγα της Ορθοδοξίας; Αναζωπυρώθηκε το χάρισμα της κατά Χριστόν αγαμίας; Θερμάνθηκαν οι καρδιές προς θείο έρωτα; Να απαντήσουμε εμείς στα ερωτήματα αυτά; Απάντησαν όσοι παρακολούθησαν τις εορτές και τις έκριναν από ανώτερη σκοπιά. Ορθόδοξος στοχαστής, διακρινόμενος για την προσήλωσή του στις παραδόσεις της Ορθοδοξίας, λάτρης, μπορούμε να πούμε, του Αγίου Όρους, σε ειδικό άρθρο του που δημοσιεύτηκε σε καθημερινή εφημερίδα της Αθήνας έγραψε χαρακτηριστικά ότι οι περισσότεροι από αυτούς που μετέβησαν στις εορτές του Αγίου Όρους «μόσχοι μετέβησαν και βούβαλοι επέστρεψαν». Γιατί; Γιατί οι εορτές της χιλιετηρίδας έλαβαν το χαρακτήρα μιας ευχάριστης εκδρομής, την οποία κάποιος θα νόμιζε ότι διοργανώνει ένα από τα πολλά τουριστικά γραφεία της πρωτεύουσας. Έλειπε, όπως ορθά παρατηρήθηκε, το ένα, το πολυτιμότερο από όλα. Έλειπε η δέουσα πνευματική προπαρασκευή, έλειπε το πνευματικό εκείνο αισθητήριο, δια του οποίου διεισδύει κάποιος στον άγνωστο εκείνο κόσμο της υψηλής θεωρίας των θείων πραγματικοτήτων. Μάταια παίζεται η λύρα σε αγέλη γαϊδουριών, για τα οποία η ύψιστη επιθυμία είναι ο άφθονος σανός…

ΠΟΙΟ ΤΟ ΠΑΡΟΝ;

Με αφορμή τις εορτές της χιλιετηρίδας πλείστα όσα γράφτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά. Εάν κάποιος είχε την υπομονή να συγκεντρώσει όλα τα σχετικά δημοσιεύματα, θα σχημάτιζε ογκωδέστατο τόμο. Οι περισσότεροι ασχολήθηκαν με το παρελθόν του Αγίου Όρους. Νοστάλγησαν το Βυζάντιο. Έκαψαν άφθονο λιβάνι. Μίλησαν ως καλλιτέχνες και αρχαιολόγοι. Το παρόν όμως του Αγίου Όρους δεν θέλησαν να το θίξουν. Ποια, δηλαδή, η σημερινή κατάσταση του Αγίου Όρους από ηθική, θρησκευτική και εκκλησιαστική άποψη; Υπάρχουν ελπίδες για τη συνέχεια, όχι απλώς για τη συνέχεια, αλλά και για ένα λαμπρό μέλλον, αντάξιο του ένδοξου παρελθόντος; Η μήπως αυτοί που ήδη μονάζουν στο Άγιον Όρος, εξαιτίας της φοβερής αποστασίας των καιρών μας, είναι γραμμένο στα βιβλία του Θεού γραμμένο να είναι οι τελευταίοι μοναχοί, οι οποίοι ως άλλος Κωνσταντίνος Παλαιολόγος θα σημάνουν τα τελευταία σήμαντρα της αγιορείτικης ζωής;… Ιδού ερωτήματα φλέγοντα, που ζητούν απάντηση.
Να απαντήσουμε εμείς στα ερωτήματα αυτά; Η «Σπίθα», η μικρή αυτή εφημερίδα, η οποία κατά το εικοσαετές διάστημα της έκδοσής της ήλεγξε ανώνυμα, αλλά και επώνυμα, διεφθαρμένες καταστάσεις, ιδέες και ρεύματα αντίθετα προς το Χριστιανισμό, αλλά ήλεγξε και πρόσωπα ακόμη, οσονδήποτε υψηλά και εάν στέκονταν στην Πολιτεία και την Εκκλησία, κάθε φορά που τα πρόσωπα με τα λόγια και τις πράξεις τους δημοσίως σκανδάλιζαν το λαό, η «Σπίθα», στην προκειμένη περίπτωση του Αγίου Όρους, σιώπησε. Γιατί ο συντάκτης της στάθηκε και στέκεται με δέος απέναντι στο Άγιον Όρος. Και πώς να μη σταθεί κανείς με θρησκευτικό δέος; Όταν κάποιος αναλογιστεί τις θρησκευτικές και εθνικές ακόμη υπηρεσίες, τις οποίες κατά το παρελθόν πρόσφερε στην Πατρίδα μας ο τόπος αυτός· όταν κανείς αναλογιστεί το φωτεινό νέφος των οσίων, οι οποίοι κατά την υπερχιλιετή ιστορία έζησαν «ἐν ὀπαῖς καὶ σπηλαίοις» («στις τρύπες και τις σπηλιές») του Αγίου Όρους μια ζωή όντως υπεράνθρωποι, ως επίγειο άγγελοι με σάρκα, σε ανθρώπινο σώμα· όταν κανείς αναλογιστεί ότι από αυτούς τους οσίους και μάρτυρες, των οποίων τα ονόματα είναι γραμμένα «ἐν βίβλῳ ζωῆς» («στο βιβλίο της ζωής»), εβδομήντα έξι (76), οι πιο γνωστοί για τη ζωή τους, το όσιο, το μαρτυρικό τέλος και τα θαύματά τους, έχουν αναγνωριστεί ως άγιοι και εορτάζονται στην Ορθόδοξη Εκκλησία, και ναοί έχουν ανεγερθεί επ’ ονόματί τους στον κόσμο και λιτανείες και πανηγύρεις τελούνται· όταν κανείς αναλογιστεί ότι και σήμερα, παρόλη την παρακμή της μοναχικής ζωής, υπάρχουν ακόμη, δόξα τω Θεώ, υπέροχοι χαρακτήρες μοναχών, αληθινοί ασκητές, που ως «πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ» ζουν στους κρημνώδεις βράχους του Αγίου Όρους· όταν κάποιος αναλογιστεί όλα αυτά, δεν μπορεί παρά να καταληφθεί από δέος, όπως εκείνος ο οποίος στέκεται στους πρόποδες βουνού και ατενίζει την πανύψηλη κορυφή. Η γλώσσα και η γραφίδα σταματούν, διστάζουν να προχωρήσουν σε έλεγχο. Ιδού ο λόγος, ο βαθύτερος λόγος, για τον οποίο η «Σπίθα» βασιλιάδες και πατριάρχες έχει ελέγξει, καμία όμως μέχρι τώρα ελεγκτική λέξη δεν έγραψε για το Άγιον Όρος. Τήρησε σιγή.
Αλλά τώρα, νομίζουμε, έφτασε ο καιρός να λύσουμε τη σιωπή μας και να πούμε και περί του Αγίου Όρους ορισμένες αλήθειες, οι οποίες, παρόλη τη λύπη που ενδέχεται να προξενήσουν σε κάποιους, θα γίνουν, ελπίζουμε, αφορμή για μια βαθύτερη έρευνα, και κάποια βοήθεια για να λυθεί το μεγάλο και ακανθώδες πρόβλημα, όπως το παρουσιάζει η σύγχρονη κατάσταση του Αγίου Όρους. Πριν όμως η γραφίδα μας στάξει… κάποιες μικρές σταγόνες πικρής αλήθειας, θα προσφέρουμε στους φίλους αναγνώστες, λαϊκούς και μοναχούς, κάποια αναψυχή, κάποια ποτήρια γλυκύτητας, τα οποία το ίδιο το Άγιον Όρος μας δίνει προς πνευματική ευφροσύνη όλων μας. Κατά την πραγμάτευση δηλαδή του θέματος, προτού εισέλθουμε προς το παρόν στην εξέταση της σύγχρονης κατάστασης, θα δούμε το Άγιον Όρος έξω από την παροδικότητα, που δημιουργούν οι δυσμενείς σημερινές συνθήκες, θα του δούμε πρώτα από άποψη φυσικού και πνευματικού περιβάλλοντος.

Α΄ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

«Το περιβόλι της Παναγίας»

Όπως είναι γνωστό, το Άγιον Όρος γεωγραφικώς βρίσκεται στη Μακεδονία, στη χερσόνησο της Χαλκιδικής. Αυτή σχίζεται σε τρεις μικρότερες χερσονήσους, οι οποίες βαίνοντας παράλληλα εισχωρούν σε αρκετό μήκος μέσα στο Αιγαίο πέλαγος. Στην πιο ανατολική από αυτές, η οποία σαν σκοπός φυλάει το Αιγαίο και ατενίζει προς τη Μ. Ασία στην έξοδο των Δαρδανελλίων, γι’ αυτό και ονομάστηκε φάρος του Αιγαίου και Γιβραλτάρ της Ελλάδας, βρίσκεται το κρατίδιο, η αυτόνομη Αγιορείτικη Πολιτεία, η οποία καταλαμβάνει ολόκληρη σχεδόν τη χερσόνησο.
Ο Ξέρξης, για να θυμηθούμε λίγο και κάτι από την Ιστορία, εκστρατεύοντας κατά της Ελλάδας και επειδή φοβόταν να διέλθει από το ακρωτήριο της μικρής αυτής χερσονήσου, το οποίο με τα άγρια κύματά του είχε γίνει ο τάφος των 300 τριήρεων του στόλου του Μαρδόνιου, στην αρχή της χερσονήσου στο στενότερό της σημείο άνοιξε διώρυγα, για να περάσει ο δικός του στόλος. Ο ισθμός, που άνοιξε το βαθύ αυλάκι της διώρυγας εκείνης, με τη ροή του χρόνου εξαφανίστηκε και σήμερα κατάφυτη κοιλάδα, όμοια με την κοιλάδα των Τεμπών, καταλαμβάνει τη θέση του ισθμού, ο οποίος, αν διασωζόταν και εμβαθυνόταν με τη σύγχρονη μηχανική επιστήμη, θα διαχώριζε τελείως το Άγιον Όρος από την ξηρά και θα μετέβαλε το Άγιον Όρος σε νησί. Περνώντας την κοιλάδα αυτή φτάνεις στα σύνορα της ιδιότυπης Πολιτείας, στην οροθετική γραμμή, η οποία χωρίζει τον κόσμο της μοναχικής ζωής και πολιτείας από τον έξω «κόσμο». Εισέρχεσαι πλέον στον ιερό χώρο, τον οποίο η γλώσσα των αγιορειτών ονόμασε «κήπο της Θεοτόκου», «περιβόλι της Παναγίας».
Και όντως το Άγιον Όρος είναι κήπος. Κήπος ωραιότατος. Τα φυσικά κάλλη του τόπου αυτού κρατούν έκθαμβο τον επισκέπτη. Από τις πολλές περιγραφές επισκεπτών δημοσιεύουμε εδώ περικοπές από τα συγγράμματα δοκίμων συγγραφέων, παλαιότερων και νεότερων, οι οποίοι, μετά την επίσκεψή τους στο Άγιον Όρος, με τη γραφίδα τους περιέγραψαν ζωηρά τα φυσικά του κάλλη.

Περιγραφές συγγραφέων

Έτσι, ο Νικηφόρος Γρηγοράς, βυζαντινός ιστορικός που ήκμασε κατά τον 14ο αιώνα, δίνει περιγραφή, της οποίας μία περικοπή παραθέτουμε σε ελεύθερη μετάφραση. «Το Άγιον Όρος, ο Άθως – λέει- εκτός των άλλων λόγων που πρέπει να θαυμάζεται, άξιο, νομίζω, είναι να θαυμάζεται, γιατί και ο αέρας που πνέει εκεί είναι καθαρός και όλα τα είδη των χόρτων εκεί φυτρώνουν και στολίζουν σαν τάπητες τη γη και έτσι ευθύς εξ αρχής ο επισκέπτης διατίθεται με ευμένεια. Από όλες τις πλευρές είναι ευχάριστο μέρος. Ευχάριστες οσμές εξέρχονται σαν από μυστικά θησαυροφυλάκια της φύσης, ποικιλία ευωδιών, η οποία μαζί με την ποικιλία των χρωμάτων των λουλουδιών ευφραίνει και αναζωογονεί τους επισκέπτες. Δάση που αποτελούνται από διάφορα δένδρα, λιβάδια και κήποι που καλλιεργούν χέρια ανθρώπων, να ένα άλλο ευχάριστο θέαμα. Πτηνά διασχίζουν τον αέρα, σμήνη μελισσών που περιτρέχουν και βομβούν, να ένα άλλο ευχάριστο θέαμα. Αλλά τι να πει κανείς για τη μουσική εκείνη που ακούγεται, μουσική που προέρχεται από τη φωνή του αηδονιού; Το αηδόνι, το οποίο συμψάλλει με τους εκεί μοναχούς, έχει στο στήθος του κάποια κιθάρα που του έδωσε ο Θεός, για να ψάλλει εναρμόνια μουσική. Και εκτός της φωνής του αηδονιού και κάποια άλλη φωνή ακούγεται, η οποία καταθέλγει τους επισκέπτες· είναι η φωνή του νερού που τρέχει και κελαρύζει. Διότι άφθονα είναι εκεί τα νερά. Σχηματίζουν ρυάκια. Αναπηδούν από τα βάθη της γης. Συνοδοιπορούν και συμψάλλουν και αυτά με τους μοναχούς. Εκεί από τα δένδρα και τα φυτά, από τους κήπους και τα λιβάδια άφθονα έχουν τα προς το ζην οι μονάζοντες. Και μαζί με τη θαυμάσια θέα που παρέχει η ξηρά, ιδού και η θάλασσα, η οποία από παντού περικυκλώνει τη στενόμακρη χερσόνησο, πλην του ισθμού του Ξέρξη, έρχεται και αυτή να δώσει το δικό της χρώμα και να συμπληρώσει τη συνολική εικόνα του Αγίου Όρους… Αυτή η γη, που ταπείνωσε το υπερήφανο φρόνημα των βαρβάρων της Ανατολής, που έρχονταν για να κατακτήσουν την Ελλάδα και τον κόσμο ολόκληρο, εξακολουθεί και σήμερα να μεταδίδει με τη ζωή των μοναχών το αναγκαιότατο κήρυγμα της αρετής, το κήρυγμα της μοναχικής ζωής, το κήρυγμα της ταπείνωσης ενώπιον του παντοδύναμου Θεού…».
Παρόμοιο ύμνο για τα φυσικά κάλλη του Αγίου Όρους ψάλλει και ο δάσκαλος του Γένους, ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716 – 1806), ο διευθυντής της περίφημης Αθωνιάδος Ακαδημίας. Από τους νεότερους μάλιστα συγγραφείς ο αγιογράφος και εκλεκτός λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου ως εξής περιγράφει το άκρο της χερσονήσου· «Ψηλά στο χείλος των τεράστιων βράχων, οι οποίοι βυθίζονται απότομα στη θάλασσα, αιωρούνται σχεδόν οι κήποι και οι μικροί ελαιώνες των χαμηλότερων κελλιών, όπως οι κρεμαστοί (κήποι) της Βαβυλώνας. Κάτω στα θεμέλιά τους, μέσα από τα σκοτεινά νερά, αναδύονται τεράστιες αψίδες στη σειρά, πελώρια και σκοτεινά σπήλαια, εντός των οποίων ζουν θαλάσσια τέρατα, φώκιες και άγρια θαλασσοχελίδονα. Πολλές φορές, όταν ο καιρός είναι νότιος και θυελλώδης, τα κύματα σκεπάζουν το χαμηλό νησύδριο του Αγίου Χριστοφόρου, το οποίο βρίσκεται μπροστά από τη Σκήτη, και οι αφροί τους ραντίζουν τους κήπους τους. Τότε σείεται ολόκληρος ο βράχος».
Ο μακαρίτης καθηγητής Ν. Λούβαρης, ο οποίος κατ’ επανάληψη επισκέφτηκε το Άγιον Όρος, στο βιβλίο του «Άθως, η πύλη του Ουρανού», έκθαμβος μπροστά στο μεγαλείο όλης της χερσονήσου γράφει τα εξής· «Από κάθε κορυφή λόφου που φτάνουμε χαιρετούμε τη θάλασσα, τη σειρά των αγριωπών κάβων, τους κομψούς όρμους, τις αμφιθεατρικές ακτές, που στολίζουν καστανιές, ελιές και κυπαρίσσια. Το βαθύ σεμνό τόνο αυτής της μουσικής μορφών και χρωμάτων συμπληρώνει το σιωπηλό δάσος των καστανιών, ατελείωτο, ακίνητο, ημισκότεινο. Πελώριοι, πανύψηλοι κορμοί, διαδεχόμενοι ο ένας τον άλλο σε μυστηριώδη βάθη, στολίζονται με πυκνά στεφάνια, τα οποία αδιείσδυτα από το φως του ήλιου, δημιουργούν την εντύπωση απέραντου θόλου, που βαστάζουν οι ευθυτενείς εκείνοι κίονες των αιωνόβιων δένδρων. Ένας αληθινός καθεδρικός ναός, αχειροποίητος και υποβλητικός, που συναρπάζει προς τα πάνω την ψυχή, όπως οι γοτθικοί ναοί της Δύσης. Αποτέλεσμα του υπερδύναμου όγκου και του απρόσιτου ύψους του είναι ότι εμβάλλει στην ψυχή το φόβο και συγχρόνως μας έλκει προς τον εαυτό του, μας μεταδίδει κάτι από την ορμή του και μας παρασύρει μαζί του προς τον ουρανό».

Το ιερό άνθος

Μέσα στο μακάριο αυτό τόπο, που ο καθαρός αέρας δεν αφήνει να αναπτυχθούν τα φθοροποιά μικρόβια των ποικίλων ασθενειών, δεν είναι καθόλου απίστευτο εκείνο, το οποίο σημειώνουν αρχαίοι συγγραφείς, ότι δηλαδή οι παλαιοί κάτοικοι της ευλογημένης αυτής χερσονήσου ήταν οι μακροβιότεροι όλων των Ελλήνων.
Και κάτι άλλο περίεργο· στους απόκρημνους βράχους του Άθωνα φύεται ένα μοναδικό άνθος, που ονομάζεται «ιερό», «λεπτό, ανοιχτό θαλασσί άνθος, με μεταφυσική ευωδία»,  σαν εκείνο το άλλο μοναδικό άνθος,  το οποίο είναι γνωστό ως «εντελβάις» και φυτρώνει στις χιονοσκεπείς κορυφές των Άλπεων. Το ιερό λουλούδι του Άθωνα ήταν άλλοτε περιζήτητο και το πουλούσαν πολύ ακριβά στις αγορές της Μόσχας. Γι’ αυτό το λόγο και νεαροί Ρώσοι μοναχοί, από τους οποίους τότε ήταν γεμάτο το Άγιον Όρος, ανέβαιναν στους απόκρημνους εκείνους βράχους, για να κόψουν το λουλούδι, και όχι λίγοι από τους ορειβάτες αυτούς μοναχούς και καταγκρεμνίζονταν στο χάος. Σκοτώνονταν για ένα άνθος! Αλλά υπάρχουν άλλα πιο ευωδιαστά, αμάραντα και αιώνια άνθη απ’ ότι αυτά τα φυσικά άνθη. Για να συλλέξει κανείς αυτά τα λουλούδια, πρέπει να γίνει ορειβάτης του πνεύματος και να ανέλθει στις κορυφές των βουνών, των θείων αρετών, ακούγοντας τη θεϊκή πρόσκληση· «Εἰς τὰ ὄρη, ψυχή, ἀρθῶμεν, ὅθεν βοήθεια ἥξει» («Στα βουνά ας ανυψωθούμε, ψυχή, απ’ όπου θα καταφτάσει βοήθεια»).
Τέλος, ως επιστέγασμα των περιγραφών, με τις οποίες υμνείται το φυσικό κάλλος του Αγίου Όρους, σαν το περισσότερο εξαιρετικό, σπάνιο, μοναδικό ας θέσουμε τους εξής στίχους του δικού μας ποιητή Παν. Σούτσου·

• «Κρυσταλλωμένε Άθωνα! Το ύψος σου θαυμάζω
• και βλέποντάς σε τη δεξιά του Πλάστου σου δοξάζω.
• Το φως λαμβάνει τ’ ουρανού η κορυφή σου η πρώτη,
• και στου Άδη φτάνουνε τα πόδια σου τα σκότη.
• Διάδημα αδαμάντινο την κορυφή σου στέφει,
• τα δάση έχεις ζώνη σου και κόμη σου τα νέφη.
• Η αστραπή το βλέμμα σου, ο χείμαρρος φωνή σου
• και ανεμοστρόβιλος η βροντερή πνοή σου».

Β΄ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Ο καθαρός αέρας, τα διαυγή και κελαρυστά νερά, τα ποικίλα φυτά και λουλούδια, τα λιβάδια και οι κήποι, τα παρθένα δάση, τα σμήνη των μελισσών και των ωδικών πουλιών, οι απόκρημνοι βράχοι, η χιονοσκεπή κορυφή του Άθωνα, η θάλασσα που περιβάλλει τη χερσόνησο αποτελούν το φυσικό περιεχόμενο ή περιβάλλον του Αγίου Όρους. Αλλά ποιο είναι το πνευματικό περιεχόμενο ή περιβάλλον;
Το πνευματικό περιβάλλον του Αγίου Όρους το αποτελούν άψυχα και έμψυχα. Ας κάνουμε εκ των προτέρων μια παρατήρηση. Υπάρχουν στο Άγιον Όρος άψυχα, τα οποία, αν τα δούμε και τα μελετήσουμε με ευλάβεια, είναι πιο ζωντανά από πολλά έμψυχα, όπως υπάρχουν και έμψυχα εκεί που δεν διαφέρουν από τα νεκρά παρά μόνο σε αυτό, στο ότι έχουν όνομα ότι ζουν…
Το πνευματικό περιβάλλον του Αγίου Όρους συνιστούν τα εξής στοιχεία:

Τα ιερά λείψανα

1. Οι νεκροί. Οι νεκροί; Ναι! Οι νεκροί. Αυτοί εξασκούν τεράστια επιρροή στους ζωντανούς. Αλλά ποιοι νεκροί; Αυτοί που στο όνομα του Κυρίου με οσιότητα τελείωσαν τον επίγειο βίο τους. Τα σκηνώματα αυτών, τα οστά, την ιερή σκόνη φιλοξενεί η γη της ιερής χερσονήσου μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, όταν η αρχαγγελική σάλπιγγα θα σαλπίσει και οι νεκροί θα εγερθούν από τα μνημεία τους. Αναμνήσεις νεκρών είναι τα ιερά λείψανα οσίων, μαρτύρων, παλαιοτέρων και νεοτέρων, πατέρων και διδασκάλων της Εκκλησίας. Πουθενά στην ελληνική γη – γιατί όχι και στον κόσμο ολόκληρο;- δεν υπάρχει τόσο πλήθος ιερών λειψάνων όσο στο Άγιον Όρος. Δεν υπάρχει ιερή μονή, σκήτη και κελλί που να μην επιδεικνύει ως θησαυρούς ανεκτίμητης αξίας λείψανα αγίων. Αλλά είναι όλα εκεί τα λείψανα αληθινά; ρωτούν σήμερα πολλοί. Γιατί υπάρχουν δύσπιστοι, οι οποίοι απορούν πώς τόσο πλήθος λειψάνων έχει συγκεντρωθεί στο Άγιον Όρος. Αλλά κάποιος θα μπορούσε να ανοίξει την εκκλησιαστική ιστορία και να δει ποια κατά τους πρώτους χρόνους του Χριστιανισμού τιμή αποδιδόταν στα ιερά λείψανα των μαρτύρων, πάνω στα οποία θεμελιώνονταν και θεμελιώνονται μέχρι σήμερα τα ιερά θυσιαστήρια των Ναών· ακόμη θα μπορούσε να λάβει υπ’ όψιν το γεγονός ότι οι μοναχοί κατά τα ένδοξα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας περιοδεύοντας ως ιεραπόστολοι με επιμέλεια περισυνέλεγαν οτιδήποτε υπενθύμιζε τη διάβαση των αγίων και των μαρτύρων από τον κόσμο και το μετέφεραν με χαρά και αγαλλίαση στις Μονές της μετανοίας του ως πολύτιμο κειμήλιο, όπως και το άλλο γεγονός ότι μετά την πτώση και διάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας πλείστα όσα λείψανα ιερείς και λαϊκοί τα εμπιστεύτηκαν, σαν σε ασφαλή τράπεζα, στις Ιερές Μονές. Τότε η απορία πώς τόσα ιερά λείψανα έχουν συγκεντρωθεί στο Άγιον Όρος, θα διαλυόταν. Οι ευλαβείς μοναχοί ήταν συλλέκτες ιερών λειψάνων. Αλλά οι άνθρωποι του σήμερα, που ζουν στον αιώνα αυτό της ύλης και των πιο περίεργων και περιττών ενασχολήσεων, είναι μανιώδεις συλλέκτες διαφόρων ευτελών, ευτελέστατων αντικειμένων, όπως οι γραμματοσυλλέκτες, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να δώσουν ολόκληρη περιουσία για να αγοράσουν ένα σπάνιο παλαιό γραμματόσημο. Το να περισυλλέγεις γραμματόσημα Αργεντινής και Βενεζουέλας θεωρείται σπουδαίο, αλλά το να περισυλλέγεις ιερά λείψανα αναμφισβήτητης γνησιότητας από τους τόπους των μαρτυρίων και των ασκήσεων των αγίων ανδρών και γυναικών μυκτηρίζεται σήμερα ως ενέργεια ανθρώπων καθυστερημένων… Αυτοί οι άνθρωποι, αν είχαν εξουσία, θα παρέδιδαν στη φωτιά όλα ανεξαιρέτως τα ιερά λείψανα, αλλά θα επαναστατούσαν σαν άγρια θηρία εάν τολμούσε κανείς να κατακαύσει μια σπάνια συλλογή γραμματοσήμων τους. Αλίμονό σου, κόσμε!
Η φωνή που προέρχεται από τα κοιμητήρια των αγίων και των ιερών λειψάνων, φωνή αιωνιότητας, φωνή που διδάσκει πώς πρέπει να ζει και να πεθαίνει ο άνθρωπος, εξακολουθεί να είναι συγκλονιστική για τις ψυχές εκείνες, στις οποίες το κανδήλι της πίστης καίει ακόμη το ιλαρό της φως.
Όποιος θέλει να δει ποια ιερά λείψανα φυλάσσονται σε καθεμία από τις Ιερές Μονές του Αγίου Όρους, ας μελετήσει το βίο του ιερομονάχου Γερβασίου της Ιβηρικής σκήτης του Προδρόμου, με τον τίτλο «Προσκυνητάρι του Αγίου Όρους» (Βιβλιοπωλείο Σάββα ιερομονάχου, Καρυές, Άγιον Όρος 1949).

Οι εικόνες

2. Οι εικόνες. Το Άγιον Όρος έχει πλήθος εικόνες βυζαντινής τέχνης, εικόνες τις οποίες ζωγράφισαν χέρια ασκητών, πιστών τέκνων της Ορθόδοξης πίστεως. Για τους ζωγράφους αυτούς, οι οποίοι ζωγράφισαν τις ωραιότερες εικόνες των Ι. Μονών, που προκαλούν θρησκευτικό δέος και κατάνυξη στους προσκυνητές, η ζωγραφική δεν ήταν επάγγελμα, αλλά αποστολή. Πριν πιάσουν το πινέλο και αρχίσουν να ζωγραφίζουν, προετοιμάζονταν πνευματικά. Νήστευαν, προσεύχονταν, μελετούσαν τις Γραφές και τους βίους των αγίων. Αναμείγνυαν τα δάκρυά τους με χρώματα. Στους ζωγράφους αυτούς με βαθιά συναίσθηση της τέχνης έχουν εφαρμογή οι εξής λόγοι νεότερου φιλοσόφου· « Για να ζωγραφίζει κανείς, λέει, το Χριστό χρειάζεται ερημικές ώρες, ερημικές ημέρες, ερημικά χρόνια. Πρέπει να είναι μόνος με τον εαυτό του, μόνος με το Θεό του, να αγιάζει καθημερινά τον εαυτό του, να είναι απαλλαγμένος από καθετί το ευτελές και ταπεινό. Τότε κατέρχεται στην ψυχή του το Άγιο Πνεύμα, τότε αναπαύεται μέσα στο αιώνιο και βλέπει και νιώθει το Λυτρωτή» .
Από τα ταπεινά εργαστήρια του Αγίου Όρους προήλθαν έξοχα δημιουργήματα, εικόνες βυζαντινής τέχνης, κάποιες από τις οποίες, όπως λέγει ένας δόκιμος αγιογράφος των ημερών μας, είναι «ανεπανάληπτης μοναδικότητας», δηλαδή, είναι εικόνες, τις οποίες δε θα μπορέσει κανείς άλλος να υπερβεί στην έκφραση.
Οι εικόνες αυτές της Ορθοδοξίας, όπως ορθά παρατήρησε κάποιος, ήταν τα μοναδικά βιβλία του αγράμματου λαού μας στον καιρό της Τουρκοκρατίας. Ο επισκέπτης τότε του Αγίου Όρους, ο οποίος είχε μέσα στο στήθος του σπινθήρα ευσέβειας, όταν εισερχόταν στους ναούς και έβλεπε στους τοίχους να ζωγραφίζεται σε αλλεπάλληλες εικόνες η ζωή του Χριστού, της Παναγίας, των αγίων και των μαρτύρων της πίστεως, διδασκόταν και φρονηματιζόταν. Οι αγράμματοι ρωτούσαν τους μοναχούς τι σήμαιναν τα όσα ζωγράφιζαν στις εικόνες και οι μοναχοί, λαμβάνοντας αφορμή από τις εικόνες, παρέδιδαν στους προσκυνητές θαυμάσιο μάθημα Ορθόδοξης κατήχησης, πράγμα που έμενε ανεξίτηλο εντός της καρδιάς των διδασκομένων. Ορισμένες μάλιστα εικόνες, με τις οποίες εικονίζονται ζωηρά το τέλος του κόσμου, η μέλλουσα κρίση, όπως και οι τιμωρίες των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι διέπραξαν στη ζωή τους βαρύτατα αμαρτήματα, θανάσιμα αμαρτήματα, χωρίς ποτέ γι’  αυτά να χύσουν ένα δάκρυ μετανοίας, οι εικόνες αυτές έκαναν βαθιά εντύπωση στους προσκυνητές και ο θείος φόβος εμφυτευόταν στις καρδιές τους. Έτσι η πίστη και η ηθική διδάσκονταν με τις εικόνες.
Αλλά όχι μόνο άριστα εποπτικά μέσα Ορθόδοξης διδασκαλίας ήταν και είναι οι εικόνες, όσες ζωγραφίζονται με τις οδηγίες της θείας τέχνης, αλλά και ιδιαίτερη χάρη έχουν. Ναι! Όσοι προσέρχονται και ασπάζονται ευλαβώς τις ιερές εικόνες, αυτών ο νους και η καρδιά, δια των ορατών αυτών μέσων, αναπτερώνονται και ανεβαίνουν στα ύψη. Οι ευλαβείς προσκυνητές βλέπουν νοερά τα ιερά πρόσωπα, των οποίων τις εικόνες ασπάζονται, και τα παρακαλούν με πίστη, όπως θα τα παρακαλούσαν, εάν ζούσαν στα χρόνια, κατά τα οποία έζησαν με τη σάρκα τους πάνω στη γη οι άγιοι και ο αρχηγός των αγίων, ο Χριστός, ο οποίος αν και ήταν αόρατος Θεός, όταν έγινε άνθρωπος, έγινε ορατός και συναναστράφηκε τους ανθρώπους. Αυτός που αρνείται την εικονογράφηση του Χριστού θα καταλήξει και στην άρνηση του θείου μυστηρίου της ενανθρωπήσεως. Η πίστη είναι και η δύναμη η οποία θαυματουργεί και διαμέσου των εικόνων. Χωρίς την πίστη που ενεργείται μέσα στην αγάπη καμιά ωφέλεια δεν προέρχεται από την απλή θέα και τον τυπικό ασπασμό των εικόνων.
Όποιος θέλει να γνωρίσει ποιο ανεκτίμητο πλούτο ιερών εικόνων περικλείει το Άγιον Όρος, ας μελετήσει το βιβλίο με τον τίτλο «Βαθύτερη εξέταση στον Άθω» , δηλαδή διήγηση για τις άγιες και θαυματουργές στον Άθω ένδοξες εικόνες της Υπεραγίας Θεοτόκου και άλλων αγίων» (Βιβλιοπωλείο Σάββα ιερομονάχου, Καρυές, Άγιον Όρος 1957).

Τα βιβλία

3. Τα βιβλία. Στις Ι. Μονές του Αγίου Όρους σε ιδιαίτερα διαμερίσματα φυλάσσονται τα βιβλία, βιβλία έντυπα και βιβλία χειρόγραφα, που ονομάζονται κώδικες. Τα έντυπα ανέρχονται σε 100.000 περίπου τόμους και οι κώδικες σε 10.000. Μεγάλος πνευματικός πλούτος, που θα ήταν διπλάσιος και τριπλάσιος, εάν οι ξένοι, που με το πρόσχημα του προσκυνητή επισκέπτονταν τον ιερό αυτό τόπο, με απατηλά μέσα δε συλούσαν τις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους. Τα κλεμμένα βιβλία είναι πολλά. Σπουδαιότατοι κώδικες της Αγίας Γραφής, λειτουργικών βιβλίων και πατερικών λόγων και ομιλιών κατά τους δυσχερείς καιρούς που διήλθε το έθνος μας, και μαζί και το Άγιον Όρος, εκλάπησαν και πουλήθηκαν έναντι μεγάλου αντιτίμου στη Δύση και ήδη κοσμούν τις βιβλιοθήκες της Ρώμης, του Λονδίνου και της Ρωσίας. Οι κώδικες αυτοί ανήκουν στην πνευματική ιδιοκτησία του Αγίου Όρους και, εάν υπήρχε ντροπή στον κόσμο, θα έπρεπε να επιστραφούν. Αλλά, για να πούμε την αλήθεια, ποτέ κυβέρνηση του μοναδικού στον κόσμο Ορθόδοξου κράτους δεν μερίμνησε για την επιστροφή των κλεμμένων αυτών θησαυρών, που έχουν απείρως ανώτερη αξία από τα αγάλματα του αρχαίου κόσμου.
Ποιοι έγραψαν τις χιλιάδες αυτές των χειρόγραφων κωδίκων, πολλοί από τους οποίους είναι και έξοχα εικονογραφημένα βιβλία; Ποιοι άλλοι παρά οι ήρωες, οι ταπεινοί μοναχοί του Αγίου Όρους, οι οποίοι έχουν την καλλιγραφία ως ιερή διακονία. Αυτοί στις μέρες της δόξας του Αγίου Όρους, για να μιλήσουμε με τη σύγχρονη γλώσσα, είχαν ανοίξει το μεγαλύτερο τυπογραφείο του κόσμου. Από το πρωί μέχρι τα βαθιά μεσάνυχτα έκαναν αντιγραφές των αρχαίων κειμένων της ιερής αλλά και της θύραθεν (κοσμικής) σοφίας με αξιοθαύμαστη υπομονή, και από τ’  άγια χέρια τους εξέρχονταν και Ευαγγέλια και Απόστολοι και λειτουργικά βιβλία και λόγοι και ομιλίες Πατέρων και αρχαία συγγράμματα φιλοσόφων και ποιητών, και κυκλοφορούσαν στον κόσμο. Η αντιγραφή βιβλίων εθεωρείτο από τα σπουδαιότερα διακονήματα του μοναχού. Γι’  αυτό και υπήρχε τότε η ζωηρή προτροπή προς τους μοναχούς· Γράφε, μελέτα, ψάλλε, στέναζε, προσεύχου, σιώπα.
Και τώρα φτάσαμε στο στοιχείο εκείνο, το οποίο κατεξοχήν δημιουργεί το περιβάλλον του Αγίου Όρους. Και το στοιχείο αυτό το απαραίτητο, χωρίς το οποίο δεν νοείται το Άγιον Όρος, είναι ο μοναχός.

Ο μοναχός

4. Ο μοναχός. Και άλλοτε μας δόθηκε η αφορμή να γράψουμε για τη μοναχική ζωή (βλ. τα υπ’  αρίθμ. 217 και 250 φύλλα της «Σπίθας») και ίσως στο προσεχές μέλλον, εάν ο Θεός θελήσει, μπορεί πλατύτερα να μιλήσουμε και να γράψουμε γι’ αυτήν. Εδώ αυτό μόνο λέμε, ότι δηλαδή η παρθενική ζωή είναι θεοφύτευτο δένδρο, το οποίο φύτευσε ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός, όταν είπε· « Οὐ πάντες χωροῦσι τὸν λόγον τοῦτον, ἀλλ’ οἷς δέδοται. Εἰσὶ γὰρ εὐνοῦχοι, οἵτινες ἐκ κοιλίας μητρὸς ἐγενήθησαν οὕτω· καί εἰσιν εὐνοῦχοι, οἵτινες εὐνουχίσθησαν ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων, και εἰσιν εὐνοῦχοι οἵτινες εὐνούχισαν ἑαυτοὺς διὰ τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν· ὁ δυνάμενος χωρεῖν χωρείτω», ( «Δεν αντέχουν όλοι αυτά τα λόγια, άλλα μόνο σε όσοι τους έχει δοθεί το χάρισμα. Γιατί υπάρχουν ευνούχοι, που έτσι γεννήθηκαν· και υπάρχουν ευνούχοι, οι οποίοι ευνουχίστηκαν από τους ανθρώπους, και υπάρχουν ευνούχοι οι οποίοι  ευνούχισαν τους εαυτούς τους για τη βασιλεία των ουρανών· αυτός που μπορεί να το δεχτεί και να προχωρήσει, ας το κάνει») (Ματθ. 19, 11 – 12).
Ένας λοιπόν κλάδος της παρθενικής ζωής, της κατά Χριστόν αγαμίας, η οποία δρα με διάφορα σχήματα στην στρατευόμενη Εκκλησία, είναι και μοναχική ζωή στην έρημο, της οποίας εξαίρετο άνθος είναι η αγιορείτικη ζωή. Η μοναχική ζωή στην έρημο είναι μίμηση της ζωής του πυρφόρου προφήτη, του προφήτη Ηλία, στο Καρμήλιο όρος, είναι μίμηση της ζωής του Ιωάννου του Προδρόμου και προπαντός της παραμονής κατά διαστήματα του Κυρίου στην έρημο, είναι η άνοδος μέσω των αγώνων της εσωτερικής κάθαρσης στην κορυφή του Θαβωρείου όρους, όπου έκθαμβοι οι τρεις μαθητές με το στόμα του Πέτρου παρακαλούσαν τον Κύριο λέγοντας· «Κύριε, καλόν ἐστιν ἡμᾶς ὧδε εἶναι» («Κύριε, είναι ωραία να μείνουμε εδώ») (Ματθ. 17, 4). Και δεν είναι, νομίζουμε, χωρίς βαθύτερη σημασία το ναΐδριο, το οποίο ανεγέρθηκε στην κορυφή του Άθωνα από τον αοίδιμο πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ και τιμάται στο όνομα της θείας Μεταμορφώσεως του Σωτήρα Χριστού. Το Θαβώρειο πρέπει να ζουν οι μονάζοντες. Αλλά ας μη λησμονούν οι ανερχόμενοι στο Θαβώρ της θείας Μεταμορφώσεως μοναχοί, οι θεατές δια της εσωτερικής ελλάμψεως του ακτίστου φωτός, ότι η μεγάλη μάχη, η σκληρή και εκτεταμένη, με νεκρούς και τραυματίες, αλλά και με ήρωες της πίστεως και αρετής, δίνεται στα κράσπεδα του όρους, δίνεται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία, μέσα στον κόσμο, στον οποίο έζησε το πλείστο της ζωής του ο Θεάνθρωπος ιδρυτής, το αθάνατο πρότυπο της ζωής των πιστών όλων των αιώνων. Και υπέρ αυτών των χριστιανών που μάχονται μέσα στον κόσμο πρέπει να προσεύχονται διαρκώς οι μοναχοί, που ζουν στο Θαβώρειο όρος, στο Άγιον Όρος. Ναι! Να προσεύχονται όπως άλλοτε προσευχόταν ο Μωυσής, όταν ο παλαιός Ισραήλ αγωνιζόταν σκληρό αγώνα κατά των υιών Αμαλήκ (Εξόδ. 17, 8 – 16). Όταν όμως λέμε μοναχό, εννοούμε τον αληθινό μοναχό, του οποίου την εικόνα μας τη δίνει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος στα λίγα αυτά σπουδαιότατα λόγια του· «Μοναχός ἐστι τάξις καὶ κατάστασις ἀσωμάτων, ἐν σώματι ὑλικῷ καὶ ῥυπαρῷ ἐκτελουμένη. Μοναχός ἐστιν ὁ μόνων τῶν τοῦ Θεοῦ ἐνταλμάτων ἐχόμενος, ἐν παντὶ καιρῷ καὶ τόπῳ καὶ πράγματι. Μοναχός ἐστι βία φύσεως διηνεκής, καὶ φυλακὴ αἰσθήσεων ἀνελλιπής. Μοναχός ἐστιν ἡγνισμένον σῶμα, κεκαθαρμένον στόμα, καὶ πεφωτισμένος νοῦς. Μοναχός ἐστι κατώδυνος ψυχή, ἐν διαρκεῖ μνήμῃ θανάτου ἀδολεσχοῦσα, ἐγρηγορυῖα τε καὶ ὑπνώττουσα» («Ο μοναχός βρίσκεται σε μια τάξη και κατάσταση ασώματη, αν και έχει υλικό και βρώμικο σώμα. Ο μοναχός ακολουθεί μόνο τις εντολές του Θεού, σε κάθε περίσταση και τόπο και υπόθεση. Ο μοναχός εκβιάζει συνεχώς την ανθρώπινη φύση του και ανελλιπώς φυλάγει τις αισθήσεις του. Ο μοναχός έχει αγνό σώμα, καθαρό στόμα και φωτισμένο νου. Ο μοναχός έχει ψυχή που πονάει για όλους και έχει διαρκή μνήμη θανάτου, είτε είναι ξύπνιος είτε κοιμάται». Και η ερώτηση είναι· Υπάρχουν σήμερα τέτοιοι μοναχοί; Και με το ερώτημα αυτό εισερχόμαστε στο μέρος εκείνο του άρθρου, στο οποίο, καθώς υποσχεθήκαμε και στην αρχή, καλούμαστε να πούμε ορισμένες αλήθειες

Γ΄ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Φως και σκοτάδι, αρετή και κακία

Εάν λέγαμε ότι στο Άγιον Όρος δεν υπάρχουν πλέον σήμερα μοναχοί, οι οποίοι να ζουν το μοναχικό ιδεώδες, θα διαπράτταμε αδικία μεγάλη. Όχι. Τέτοια αδικία δε θα διαπράξουμε εμείς. Και στο δύσκολο αυτό αιώνα υπάρχουν, όπως και άλλοτε είπαμε, υπάρχουν μοναχοί, οι οποίοι ζουν το μοναχικό ιδεώδες, όπως αυτό αποτυπώνεται στα βιβλία των Πατέρων και Διδασκάλων της Εκκλησίας μας σχετικά με τον Ορθόδοξο μοναχισμό. Υπάρχουν ακτήμονες μοναχοί, αετοί υψιπέτες. Υπάρχουν ασκητές, οι οποίοι με την ιερή θεωρία και τη συνεχή μελέτη μεταβάλλουν το Άγιον Όρος σε άλλο Θαβώρειο όρος και μπορούν να επαναλάβουν το του Πέτρου· «Κύριε, καλόν ἐστιν ἡμᾶς ὧδε εἶναι» («Κύριε, είναι ωραία να μείνουμε εδώ»). Υπάρχουν πνεύματα εξαϋλωμένα, που πετούν με τις φτερούγες της νοεράς, της αδιάλειπτης προσευχής στους ουράνιους κόσμους, στους οποίους καθετί το βέβηλο δεν μπορεί να εισχωρήσει (βλ. βιβλίο αρχιμ. Γαβριήλ Διονυσιάτου, ηγουμένου Ι. Μ. Αγ. Διονυσίου, «Λαυσαϊκό Αγίου Όρους», Βόλος 1953). Υπάρχουν στο Άγιον Όρος άγιες υπάρξεις «ὧν ούκ ἄξιος ὁ κόσμος», («για τους οποίους ο κόσμος δεν αξίζει»), που διανύουν τη μοναχική τους βιοτή στις τρύπες και τις σπηλιές με τέλεια αυταπάρνηση. Μπροστά σε τέτοιες υπάρξεις που μπορεί να μην αποκαλυφθεί; Γιατί ό,τι είναι αληθινό, και ο εχθρός ακόμη το σέβεται.
Αλλά, εάν είναι αλήθεια, όπως και είναι αλήθεια, ότι στο Άγιον Όρος υπάρχει αγιότητα, επίσης είναι αλήθεια ότι στο Άγιον Όρος υπάρχει και το κακό και, δυστυχώς, το κακό σε πολλά σημεία της μοναχικής ζωής και πολιτείας φαίνεται τώρα τελευταία να υψώνεται με θρασύτητα, να νικά και να θριαμβεύει. Δεν πρέπει να το αποκρύψουμε. Δεν ωφελεί να το αποκρύψουμε. Γιατί, όπως λένε οι Πατέρες, «νόσος κρυπτομένη νόσος ἀνίατος» («αρρώστια που κρύβεται αρρώστια αθεράπευτη»). Θ’ αναφέρουμε εδώ μερικά συμπτώματα, τα οποία μαρτυρούν ότι υπάρχουν έλκη (=πληγές), έλκη που κρύβονται κάτω από τη μαύρη ενδυμασία και βόσκουν και υποσκάπτουν τα βάθρα της πνευματικής ζωής και πολιτείας. Όπως ορθά παρατηρεί ο άγιος Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης, ο δριμύς αυτός ελεγκτής των ηθικών παρεκτροπών όσων ζουν στον κόσμο αλλά και στην έρημο, δεν είναι το ράσο και η γενειάδα, δεν είναι η ευτέλεια των ενδυμάτων ασφαλής απόδειξη ασκήσεως. Είναι δυνατό κάτω από το καλογερικό ράσο να κρύβεται σατανάς. Και το Άγιον Όρος δεν κινδυνεύει τόσο από τους έξω, αλλά από τους εντός, από τους μοναχούς εκείνους οι οποίοι με την όλη τους διαγωγή, που είναι ανάξια των ιερών παραδόσεων του μοναχισμού, δίνουν άφθονο υλικό για καύχηση στο διάβολο.

Συμπτώματα βαριάς ασθένειας

Αλλά ποια είναι τα συμπτώματα της βαριάς ασθένειας, η οποία κατατρώγει την καρδιά της μοναχικής ζωής; Πρώτο σύμπτωμα αναφέρουμε την εμφάνιση της πολυτέλειας, των περιττών πραγμάτων, της χλιδής και ματαιότητας, που στον ιερό τόπο έρχεται σε ζωηρή αντίθεση με την άκρα λιτότητα των αγίων ασκητών, τέτοια αντίθεση, η οποία κάνει τον ευσεβή επισκέπτη να θυμάται το ρητό του αποστόλου Παύλου· «Ὃς μὲν πεινᾷ, ὃς δὲ μεθύει» («Άλλος πεινάει και άλλος μεθάει») (Α΄ Κορ. 11, 21).
Φλογερός υμνητής του μοναχικού βίου, ευσεβής καθηγητής του εθνικού Πανεπιστημίου όχι θεολόγος αλλά φιλόλογος, με λύπη παρατηρώντας την αντίθεση στο Άγιον Όρος μεταξύ πολυτέλειας και λιτότητας, έγραφε προ ετών τα εξής· «Άλλοι (από τους καλόγερους) πατώντας σε τάπητες και ζώντας σα μεγιστάνες, με χέρια λευκά, αμάθητα από τον κόπο, νυσταλέα μάτια της αμαρτίας (της νοσταλγίας του κόσμου) και άλλοι αμπελουργοί και βοσκοί και θαλασσινοί και εργοχειράδες που πελεκούν και γλύφουν σταυρούς, εικόνες, κουτάλια και πλέκουν κάλτσες και σκάβουν και από τα ευλογημένα χέρια τους, από τον ιδρώτα του άσαρκου σώματός τους θα αγοραστεί το κριθαρένιο ψωμί και το λίγο κρασί που θα τους συντροφεύσει κατά τις ημέρες που δεν ξηροφαγούν. Κόσμος ανόμοιος…». Άλλος λογοτέχνης και ακαδημαϊκός, όταν επισκέφτηκε την πιο πολυτελή από τις ιδιόρρυθμες Ι. Μονές, έμεινε κατάπληκτος ενώπιον κοσμικής (λάθος καλογερικής) τράπεζας, στην οποία παρατέθηκε σειρά αλλεπάλληλων πιάτων που σχημάτιζαν πυραμίδα, και από ένα ιδιαίτερο φαγητό που γεύτηκε, καλογερικής κατασκευής, που ξεπερνούσε και τον καλύτερο κοσμικό μάγειρα, έλαβε, δυστυχώς, αφορμή ο κύριος αυτός να διακωμωδήσει την ασκητική ζωή και να ερμηνεύσει σεξουαλικώς την τέχνη του καλόγερου μάγειρα που προσπαθεί να ικανοποιήσει πλούσια το αισθητήριο της γεύσης και αυτό προς αποζημίωση άλλων ηδονών που τις έχασε στην καλογερική…
Άλλο σύμπτωμα της βαριάς αγιορείτικης ασθένειας είναι ότι η εξουσία όχι σπάνια φεύγει από τα χέρια των αγίων και περιέρχεται σε χέρια ανάξιων υποκειμένων, οι οποίοι διοικούν σα σατράπες και λυμαίνονται το ιερό χρήμα των Ι. Μονών. Φρίττει κανείς όταν διαβάσει αντίγραφα καταδικαστικών αποφάσεων, με τις οποίες άτομα που δεν έχουν καμιά εσωτερική σχέση με την ευσέβεια, αλλά την υποκρίνονται, κατόρθωσαν να κυριαρχήσουν στη διοίκηση και διαχείριση, να ονομαστούν προϊστάμενοι, και ως προϊστάμενοι να έχουν ελευθερία κινήσεως, να εξέρχονται από το Άγιον Όρος για να κατασπαταλούν το ιερό χρήμα ζώντας με πόρνες και παλλακίδες. Ένας από αυτούς περιφερόταν στον κόσμο με διάφορα ψευδώνυμα, ωσότου έπεσε στα δίχτυα της αστυνομίας. Άλλοι μοναχοί κατάλληλα διαπορθμεύουν το ιερό χρήμα σε συγγενικά τους πρόσωπα και προικίζουν αδελφές και ανεψιές και υποστηρίζουν άπιστους συγγενείς και άθεους και εμπαίκτες κάθε ιερού και οσίου. Η συμπρωτεύουσα της Ελλάδας, η ωραία Θεσσαλονίκη, έχει κατασκανδαλιστεί με τη διαγωγή αυτών των μεγιστάνων της μοναχικής πολιτείας…
Τρίτο σύμπτωμα οι αδικίες των κυρίαρχων Μονών σε βάρος κελλιωτών, οι προστριβές και οι έριδες περί των ορίων και δικαιωμάτων (βλ. «Ο Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Όρους και οι εξ αυτού αδικίες κατά των κελλιωτών», Αθήνα 1931). Τέταρτο σύμπτωμα! Αλλά πώς να το αναφέρουμε αυτό; Πρέπει κανείς να κλαίει και να αναστενάζει, διότι στο Άγιον Όρος φρικώδη αμαρτήματα, τα οποία αποφεύγουμε να κατονομάσουμε, κατόρθωσαν να βρουν και εκεί λιπαρό έδαφος καλλιέργειας… Κάτω από αυτές τις συνθήκες ευλαβείς μοναχοί υποφέρουν ψυχικά και οι πιο ευαίσθητοι από αυτούς εγκαταλείπουν τις Μονές και αναζητούν στις τρύπες και τα σπήλαια του Αγίου Όρους καταφύγιο για να ζήσουν μόνοι τους ή εξέρχονται του Αγίου Όρους, επειδή δεν μπορούν να ανέχονται, κατά τις ώρες των ιερών αγρυπνιών, οι άλλοι να ανοίγουν τα ραδιόφωνά τους και να ακούν πορνικά τραγούδια δικών μας και ξένων ραδιοφωνικών σταθμών… Θα έπρεπε να ζούσε σήμερα ένας Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, για να περιγράψει όπως πρέπει και να καυτηριάσει τις φοβερές παρεκτροπές από την αληθινή μοναχική ζωή των αμόναχων εκείνων μοναχών, οι οποίοι κάτω από το ράσο κρύβουν ολόκληρο λεγεώνα κακιών, μικρών και μεγάλων δαιμονίων. Όπως έγραψε σε ειδικό φυλλάδιο εκλεκτός μοναχός, κρίνοντας από άλλη άποψη την πάγια κατάσταση που κινδυνεύει να δημιουργηθεί στο Άγιον Όρος, όντως το Άγιον Όρος βρίσκεται σε κίνδυνο.
Αλλά τι πρέπει να γίνει για να σωθεί το Άγιον Όρος από τη βέβαιη καταστροφή, προς την οποία φέρεται ολοταχώς, εάν συνεχιστεί η άθλια κατάσταση που επικρατεί εκεί;

Επανάσταση – Ριζικά μέτρα

Αρμόδιοι να υποδείξουν τι πρέπει να γίνει είναι οι ευλαβέστατοι, οι ζηλωτές μοναχοί. Αυτοί δεν πρέπει να παρακολουθούν απαθώς την κατάσταση, αλλά οφείλουν να επαναστατήσουν επανάσταση ειρηνική και αγία, η οποία με ριζικά μέτρα θα ανακόψει την πρόοδο του κακού και θα συντελέσει στο να ανατείλουν ένδοξες και πάλι ημέρες της αληθινής μοναχικής ζωής και πολιτείας.
Ας επιτραπεί και σε μας με όλο το σεβασμό που τρέφουμε προς την αληθινή μοναχική ζωή να υποδείξουμε σύντομα τα εξής:
1. Εκκαθάριση. Επιτροπή από τους πιο εξαίρετους μοναχούς, που διακρίνονται για τα αυστηρά τους ήθη, εξουσιοδοτημένη όπως απαιτείται, να κάνει το σταυρό της και να λάβει στα χέρια της το κόσκινο χωρίς τρόμο και να κοσκινίσει από το ένα άκρο έως το άλλο άκρο τη χερσόνησο, μονές, σκήτες, κελλιά, καλύβες, και ό,τι στοιχείο αρνητικό βρει για μια γνήσια μοναχική ζωή, με τη βοήθεια και της αστυνομικής δύναμης, να το περισυλλέξει και όλο αυτό τον κόσμο που περιπατεί αντίθετα στην ευαγγελική διδαχή και παράδοση να τον εγκλείσει σε μία ή και περισσότερες Μονές, που θα έχουν διαρρυθμιστεί ειδικά, έξω από τις οποίες να γράφει το περίφημο έμβλημα του Παχωμίου, το πιο δύσκολο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου, το γράμμα Ξ. Στις μοναχικές αδελφότητες Ξ θα γίνει δεύτερο κοσκίνισμα και όσοι εμφανώς δείξουν σημεία μετανοίας, θα μείνουν και θα μεταβληθούν σε εύχρηστα σκεύη, ενώ οι άλλοι σαν την άχρηστη πια σκουριά πρέπει να εκτιναχθούν μακριά από το καμίνι.
2. Ολοσχερής κατάργηση του ιδιορρύθμου. Μετά την αναγκαία εκκαθάριση πόσοι θα μείνουν; 600, 500, 300; Ευλογητός ο Θεός! Φτάνει ο αριθμός αυτός για να δημιουργήσει νέες μοναχικές αδελφότητες, οι οποίες θα ζουν κοινοβιακά. Διότι το κοινόβιο είναι ο άριστος τρόπος ζωής, τον οποίο έζησε ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός με τους μαθητές του, δημιουργώντας το πρώτο κοινόβιο του Χριστιανισμού. Ενώ το ιδιόρρυθμο είναι πηγή κάθε αθλιότητας στη μοναχική ζωή και είναι απορίας άξιο πώς μέχρι σήμερα δεν έχει καταργηθεί. Όταν λέμε κοινόβιο, εννοούμε αληθινό κοινόβιο, καθώς πολλά από τα σημερινά κοινόβια έχουν μόνο το όνομα του κοινοβίου, αλλά το ιδιόρρυθμο και εκεί βασιλεύει. Είναι απόλυτη ανάγκη, μαζί με το κοινό συσσίτιο, να προσφέρεται σε όλους και πλούσιο πνευματικό συσσίτιο. Χρειάζεται κοινή μελέτη και ερμηνεία της Γραφής, εξύψωση της τυπικής λατρείας σε πνευματική, συχνή συμμετοχή στο Μυστικό Δείπνο και τρεις φορές την εβδομάδα σύντομη πρακτική ομιλία του ηγουμένου, κατά το σύστημα του Θεοδώρου του Στουδίτη.
3. Σύνταξη νέου Καταστατικού Χάρτη. Μη, σεβαστοί πατέρες και αδελφοί, μη επαναστατείτε ακούγοντας νέο καταστατικό χάρτη του Αγίου Όρους. Διότι ο καταστατικός χάρτης δεν είναι ιερό κείμενο όπως οι Άγιες Γραφές και οι όροι των Οικουμενικών Συνόδων. Έξι ή επτά φορές μέχρι σήμερα έχει μεταβληθεί, ο δε πρώτος καταστατικός χάρτης, που λεγόταν και τράγος,  και συντάχτηκε από τον άγιο Αθανάσιο, τον ιδρυτή της αγιορείτικης ζωής, υπήρξε για την εποχή του μια μεταρρύθμιση, μια επανάσταση ενάντια στην τότε επικρατούσα μοναστική κατάσταση στο Άγιον Όρος. Είναι δυνατόν, λοιπόν, και ο σημερινός καταστατικός χάρτης, βάσει του οποίου το Άγιον Όρος κυβερνάται, να μεταρρυθμιστεί και να γίνει τελειότερος προς εξυπηρέτηση του μοναχικού ιδεώδους.
4. Επάνοδος στη μοναχική ζωή της παλαιάς διακονίας, η οποία δόξασε κάποτε το Άγιον Όρος. Η διακονία αυτή είναι η διακονία του καλλιγράφου ή αντιγραφέα βιβλίων, η οποία στη σύγχρονη εποχή θα ονομαστεί διακονία στοιχειοθέτη – τυπογράφου – βιβλιοδέτη. Από τέτοιους μοναχούς μπορεί να δημιουργηθεί ένα θαυμάσιο Αγιορείτικο τυπογραφείο, από το οποίο θα εξέρχονται Άγιες Γραφές, πατερικά βιβλία, περιοδικά και θρησκευτική εφημερίδα, με τα οποία θα είναι τεράστια η πνευματική επιρροή του Αγίου Όρους στον κόσμο. Ακόμη θα ήταν δυνατό στο Άγιον Όρος και ραδιοφωνικός σταθμός να εγκαθιδρυθεί, ο οποίος με τη διοίκηση μια ομάδας λογίων μοναχών θα μετέφερε τη φωνή της Ορθοδοξίας στα πέρατα του κόσμου. Ακόμη… Αχ! Πόσα θα μπορούσαν να γίνουν, εάν το Πνεύμα το Άγιο άναβε στις καρδιές των μοναχών τις φλόγες μιας νέας Πεντηκοστής!
5. Για την ευταξία, το συντονισμό και τη δραστηριοποίηση κάθε πνευματικής κίνησης στο Άγιον Όρος πρέπει να επανέλθει ο θεσμός του Πρώτου, του οποίου τώρα σκιά είναι ο πρωτεπιστάτης της Ι. Κοινότητας, που εδρεύει στις Καρυές.

Και ήδη προς τους μοναχούς, τους αληθινούς μοναχούς, οι οποίοι ακτινοβολούν κάτι από το Θαβώρειο φως, με πολύ σεβασμό στρεφόμαστε και λέμε·
Σεβαστοί Αγιορείτες μοναχοί, στους οποίους έφτασαν τα τέλη των αιώνων! Κατοικείτε σε μια ευλογημένη χερσόνησο. Η εδαφικής της έκταση είναι όση της Νάξου, στην οποία ζουν περίπου 20 χιλιάδες κάτοικοι. Εσείς δεν υπερβαίνετε τα 2.000 άτομα. Είστε το πιο αραιοκατοικημένο μέρος της Ελλάδας, ικανό να θρέψει πενταπλάσιο πληθυσμό. Πλούτος υλικός υπάρχει. Πράσινος χρυσός από την εκμετάλλευση των δασών ρέει, και θα μπορούσε να ρεύσει ακόμη περισσότερος… Είστε αφορολόγητοι. Απολαμβάνετε την αυτονομία και ιδιαίτερα προνόμια. Έχετε τις υλικές εκείνες προϋποθέσεις, για να δώσετε σάρκα και ιδέες, και να επιτελέσετε θαύματα μπροστά στα οποία θα μείνει έκθαμβη η Ελλάδα και ολόκληρος ο Ορθόδοξος κόσμος. Ένα ακόμη λείπει, το σπουδαιότερο, η πνευματική ανασυγκρότηση, η οποία το νοσογόνο τέλμα θα μεταβάλει σε αείροες πηγές ζωντανών υδάτων, και το Άγιον Όρος σε πραγματικό παράδεισο θα μετατρέψει. Γι’ αυτό χρειάζεται, όπως είπαμε, μια επανάσταση Ορθοδόξων ψυχών. Και φορείς της αγίας επαναστάσεως πρέπει να γίνετε εσείς. Φορείς ενός νέου κινήματος του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, του κινήματος των Κολλυβάδων. Υπάρχουν στο Άγιον Όρος τριακόσιοι μοναχοί, «ἄνδρες ἐπιθυμιῶν» («άνθρωποι που επιθυμούν») του Αγίου Πνεύματος; Εάν υπάρχουν, εσείς το γνωρίζετε. Φτάνουν οι λίγοι να επιτελέσουν το νεότερο αγιορείτικο θαύμα. Ορθώς λέγεται· ένας Πλάτωνας, χίλιοι Πλάτωνες, ένας μοναχός, αληθινός μοναχός, χίλιοι μοναχοί. Επειδή ένας μοναχός θα είναι μαγνήτης που θα ελκύει και άλλους. Επειδή ένας που εκτελεί το θέλημα του Κυρίου «κρείσσων ἢ μύριοι παράνομοι» («ανώτερος παρά χίλιοι παράνομοι»).
Ω ευλαβείς μοναχοί, δε σας τρομάζει η σημερινή κατάσταση του Αγίου Όρους; Εξεγερθείτε. Οι πράοι ας γίνουν μαχητές (Ιωήλ 4, 11). Αγωνιστείτε σαν ένας άνθρωπος μέχρις αίματος, μέχρι διωγμών και μαρτυρίου, νικήστε το κακό, εντείνατε όλες τις πνευματικές σας δυνάμεις, εκμεταλλευτείτε μέχρι το δίλεπτο όλο τον αμύθητο υλικό και πνευματικό πλούτο που περικλείει η ιερή σας γη και τότε η έρημος και πάλι θα κυβερνήσει πνευματικά τον κόσμο. Ναι! Το πιστεύουμε ακράδαντα.

1453 μ.Χ.

ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΘΡΗΝΗΤΙΚΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ
Γραμμένο από τον Φώτιο Κόντογλου, τον Κυδωνιέα
… Κλάψετε πέτρες άψυχες. Μαρανθείτε δένδρα ανθισμένα, γιατί δεν είναι πλέον Μάιος δι’ εμάς από τότε που έκαψε τα φυλλοκάρδια μας εκείνος ο καταραμένος Μάιος. Ο πλέον καλός μήνας, ο μοσχοβολημένος μήνας της χαράς, γίνηκε για εμάς ο πλέον ασβολερός, ξέρακας χειρότερος από τον Δεκέμβρην. Εμαράνθη το άνθος της καρδιάς μας. Έπεσεν ο στέφανος από την κεφαλήν μας. Από τότε, ωσάν να μην εξημέρωσε ποτέ, γιατί οι ημέρες μας είναι ωσάν τες νύκτες. Αηδόνια δεν λαλούν πλέον επάνω εις τα δένδρα μας, αμή μονάχα κόρακες και κουρούνες κράζουν λυπητερά. Μεγάλη εβδομάδα εγίνηκεν όλη η ζωή μας. Το σήμερον κρεμάται επί ξύλου εγίνηκε το τραγούδι μας. Ο Χριστός νεκρός και σταυροχεριασμένος μέσα εις το μνήμα γίνηκε το εικόνισμά μας. Τα τραγούδια μας εγίνηκαν ωσάν μοιρολόγια, το χρυσοκέρινον πρόσωπον της Παναγίας είναι φαρμακωμένον, οι άγιοί μας κοιτάζουν συλλογισμένοι και παραπονεμένοι. Τα χωριά μας είναι ωσάν μοναστήρια, τα σπίτια μας ωσάν ερημοκλήσια, οι μανάδες και οι αδελφάδες μας είναι ωσάν καλογριές μαυροφορεμένες. Οι πατεράδες μας ομοιάζουνε ωσάν ασκητάδες, τα παληκάρια μας είναι καταπικραμένα…

(Από το τεύχος 17 -18 /1953 του περιοδικού «Κιβωτός»)

ΓΙΑΤΙ ΕΠΕΣΕ

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Δημοσιεύτηκε στο υπ’ αρίθμ. 17 -18/1953 τεύχος του περιοδικού «Κιβωτός» για την 500ή επέτειο από την άλωση της Κωνσταντινούπολης.

• «Μνήσθητι, Κύριε, ὅ,τι ἐγενήθη ἡμῖν· ἐπίβλεψον καὶ ἰδὲ τὸν ὀνειδισμὸν ἡμῶν. Κληρονομία ἡμῶν μετεστράφη ἀλλοτρίοις, οἱ οἶκοι ἡμῶν ξένοις. Ὀρφανοὶ ἐγενήθημεν… Ἐδιώχθημεν, ἐκοπιάσαμεν, οὐκ ἀνεπαύθημεν… Οἱ πατέρες ἡμῶν ἤμαρτον, οὐχ ὑπάρχουσιν· ἡμεῖς τὰ ἀνομήματα αὐτῶν ὑπέσχομεν… Ἔπεσεν ὁ στέφανος ἡμῶν τῆς κεφαλῆς· οὐαὶ δὴ ἡμῖν, ὅτι ἡμάρτομεν».
• (Θρήνοι Ιερεμία 5, 1 -3, 5, 7, 16)

(Θυμήσου, Κύριε, ότι μας συνέβη· ρίξε το βλέμμα σου και δες τον εξευτελισμό μας. Η κληρονομιά μας περιήλθε στα χέρια των εχθρών, τα σπίτια μας στους ξένους. Γίναμε ορφανοί… Διωχθήκαμε, κοπιάσαμε, δεν αναπαυτήκαμε… Οι πατέρες μας έσφαλαν, δεν υπάρχουν· εμείς επωμι-στήκαμε τα λάθη τους… Έπεσε το στεφάνι από το κεφάλι μας· αλίμονό μας, για τις αμαρτίες μας»).

Τίποτε, αγαπητοί μου, δεν είναι τυχαίο στον κόσμο. Ούτε μια σταγόνα νερού, ούτε ένα φύλλο από τα δένδρα δεν πέφτει χωρίς αιτία. Κάθε πράγμα ή συμβάν έχει την αιτία του. Ο νόμος της αιτιότητας είναι παγκόσμιος. Η αιτία φέρνει ένα αποτέλεσμα και το αποτέλεσμα προϋποθέτει αιτία και το αποτέλεσμα γίνεται αιτία ενός νέου αποτελέσματος και έτσι δημιουργείται μια μακριά αλυσίδα αιτιών και αποτελεσμάτων, της οποίας ελάχιστοι μόνο κρίκοι είναι ορατοί, οι δε υπόλοιποι κρύβονται, όπως οι κρίκοι της άγκυρας που ρίχνονται στα βάθη της θάλασσας. Και οι άνθρωποι ερευνούν για την ανεύρεση των βαθύτερων αιτιών. Επαινετή η έρευνα της επιστήμης. Αλλά όχι σπάνια η έρευνα για την εξεύρεση της αιτίας αποτυγχάνει· ο νους των επιστημόνων πλανάται, λοξοδρομεί, πέφτει σε λαβύρινθο αμφιβολιών και εξάγει σφαλερά συμπεράσματα, τα οποία δε δίνουν την εικόνα της πραγματικής αιτίας των γεγονότων. Πόσοι π.χ. ασθενείς δεν πεθαίνουν κάθε χρόνο λόγω κακής διάγνωσης! Γιατί η βαθύτερη αιτία της ασθένειάς τους παρόλη την έρευνα της ιατρικής επιστή-μης δεν ανακαλύφθηκε, αλλά ως αιτία θεωρήθηκε κάποια άλλη, άσχετη στην ασθένειά τους. Κακή ερμηνεία γεγονότων πηγή συμφορών.
Γεγονός αναμφιβόλως από τα σπουδαιότερα της παγκόσμιας ιστορίας είναι η προ 500 ετών άλωση από τους Τούρκους της Βασιλίδας των πόλεων. Αυτή επήλθε ως αποτέλεσμα αιτίας. Αλλά ποια η αιτία της αλώσεως, η οποία επέφερε την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας; Η οικονομική κρίση, η οποία τις παραμονές της αλώσεως μάστιζε το Βυζαντινό κράτος, το οποίο δε διέθετε πια πόρους για τον εξοπλισμό ικανού στρατού και στόλου; Η έλλειψη επαρκούς βοήθειας εκ μέρους του Πάπα και των βασιλέων της Δύσης, οι οποίοι στην αρχή, όπως συνήθως, υπόσχονταν τα πάντα, και κατόπιν αρκέστηκαν στην αποστολή ενός μικρού στόλου πλοιαρίων και λίγων εκατοντάδων στρατιωτών, που διατελούσαν υπό τις διαταγές του γενναίου Ιουστινιανού; Η προηγηθείσα εξασθένηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τις αλλεπάλληλες βαρβαρικές επιδρομές και ιδίως από την επιδρομή των περιβόητων Σταυροφόρων; Η ακμή, η σφριγηλότητα του νεαρού κράτους των Μωαμεθανών; Η δυσαναλογία των δικών μας στρατιωτικών δυνάμεων προς τις δυνάμεις του εχθρού, δεδομένου ότι 7.000 στρατιώτες του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου αντιπαρατάχθηκαν σε τριακονταπλάσιες δυνάμεις του Μωάμεθ Β΄; Η διάπραξη από τους δικούς μας στρατηγικών λαθών κατά τη διάρκεια των μαχών, κατά τις οποίες αυτός που διαπράττει τα λιγότερα λάθη κερδίζει τελικά τον πόλεμο; Ο εφοδιασμός του τουρκικού στρατού με νέο όπλο, το τεράστιο τηλεβόλο, το οποίο έβαλλε κατά των τειχών και με το δαιμονιώδη κρότο επιδρούσε ψυχολογικά στους πολιορκούμενους; Ή, τέλος, η απρονοησία των δικών μας να αφήσουν ανοιχτή μια από τις πύλες του απέραντου τείχους, μέσω της οποίας και έγινε η πρώτη είσοδο των βαρβάρων στην πόλη;
Με την αναζήτηση τέτοιων αιτιών καταγίνονται οι ιστορικοί, οι οποίοι ασχολούνται με την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αλλά οι αιτίες αυτές δεν συνιστούν τη βασική, την πρώτη αιτία, την αρχική αιτία, από την οποία προήλθε η απερίγραπτη εκείνη συμφορά. Είναι δευτερεύουσες αιτίες. Η αρχική αιτία ποια είναι;
Σκοτεινή, σκοτεινότατη εποχή, αυτή την οποία ερευνούμε. Αλλά κατά τη συμβουλή του αποστόλου Πέτρου, καθώς βρισκόμαστε «ἐν αὐχμηρῷ τόπῳ» («σε ξηρό/σκοτεινό τόπο»), ας λάβουμε σα λυχνάρι που φωτίζει το λόγο του Θεού και με το φως αυτό, το οποίο είναι βεβαιότερο από κάθε άλλο φως, ας εξερευνήσουμε την περίοδο αυτή για να δούμε ποια η αιτία η πρωταρχική, η κύρια αιτία της μεγάλης, της απερίγραπτης εκείνης συμφοράς.
Εάν κάποιος κατά το πρώτο μισό του 15ου αιώνα επισκεπτόταν την Κωνσταντινούπολη, από την πρώτη ματιά θα θαύμαζε την πόλη. «Αυτή» – θα αναφωνούσε – «είναι η πόλη, η γέφυρα Ανατολής και Δύσης, το σημείο ένωσης δύο θαλασσών, το κέντρο του εθνικού και θρησκευτικού βίου της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο οφθαλμός ολόκληρης της οικουμένης!». Και τι δε θα έβλεπε στην περιβόητη πόλη ο επισκέπτης! Ανάκτορα και μέγαρα αρχόντων μεγαλοπρεπή, δρόμοι, πλατείες, θέατρα και ιπποδρόμια, αλλά και ναοί ωραιότατοι στόλιζαν την πρωτεύουσα. Μοναδικός μάλιστα σε λαμπρότητα υψωνόταν ο ναός της του Θεού Σοφίας, ο οποίος πλήθος λαών, και βαρβάρους ακόμη, είλκυε να έρχονται από μακρινές χώρες για να δουν και να θαυμάσουν το εξαίρετο αυτό μνημείο της χριστιανικής τέχνης. Και μόνο ναοί; Εκατοντάδες ψαλτών, συγκροτημένων σε χορούς, πλήθος μοναχών, διακόνων και πρεσβυτέρων, χρυσοστόλιστοι επίσκοποι και μητροπολίτες προσέδιδαν ιδιαίτερη αίγλη κατά τις ημέρες των μεγάλων εορτών και πανηγύρεων, κατά τις οποίες ο λαός συνέρρεε στους ναούς.
Αλλά δυστυχώς στην εξωτερική αυτή λαμπρότητα της πόλεως δεν ανταποκρινόταν η εσωτερική λαμπρότητα. Το έξωθεν ήταν καθαρό και λαμπρό, αλλά το έσωθεν; Αλίμονο! Το έσωθεν της πόλεως ήταν γεμάτο «ἐξ ἀκρασίας καὶ ἁρπαγῆς» («από έλλειψη εγκράτειας και αρπακτική διάθεση»). Στο βάθος της καρδιάς η αληθινή ευσέβεια που ως ζύμη εισχωρεί και μεταμορφώνει ολόκληρο τον άνθρωπο, η ηρωική πίστη που εκφράζεται με την αγάπη προς το Θεό και τον πλησίον και δημιούργησε τα θαύματα του παρελθόντος στο Βυζάντιο, άρχισε να ελαττώνεται αισθητά, η στάθμη κατέβαινε προς το μηδέν, οι λαμπάδες των πιστών, όπως οι λαμπάδες των πέντε εκείνων μω-ρών παρθένων της παραβολής του Κυρίου, άρχισαν να σβήνουν. Ηθικό σκοτάδι κάλυπτε την πόλη, από την οποία πριν από λίγους αιώνες το φως του Χριστού μεταδιδόταν από πυρφόρους ανθρώπους και ακτινοβολούσε από τα Ουράλια όρη, την αραβική έρημο, τις ηράκλειες στήλες και το Γάγγη ποταμό, ως τα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου.
Γενικά και αόριστα φαίνονται τα παραπάνω; Θέλετε λοιπόν συγκεκρι-μένες αποδείξεις; Ορίστε· Σύγχρονος σοφός, ο Ιωσήφ Βρυέννιος, ο δάσκαλος του προμάχου της Ορθοδοξίας του Μάρκου του Ευγενικού, σε επιστολές και ομιλίες, κάποιες από τις οποίες εκφωνήθηκαν στην αίθουσα των ανακτόρων, διεκτραγωδεί την διαφθορά που είχε ενσκήψει πριν από την άλωση. Το ιερατείο πρώτον είχε διαφθαρεί. Οι περισσότεροι από τους κληρικούς χειροτονούνταν με σκοπό τα χρήματα. Κλήρος σιμωνιακός (=που αγαπάει το χρήμα) εθνική συμφορά, «ἅλας μωρόν» (=άνοστο αλάτι)! Τα μυστήρια ξεπουλιόνταν από τους ανάξιους αυτούς κληρικούς. Με πληρωμή, με δωροδοκίες δινόταν η άφεση των αμαρτιών και μεταδιδόταν το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. Επίσκοποι, άγαμοι κληρικοί, μοναχοί, οι οποίοι είχαν υποσχεθεί την παρθενία, αναιδέστατα συζούσαν με μοναχές. Οι κοσμικοί πάλι μιμούμενοι τους κληρικούς πριν την τέλεση του μυστηρίου του γάμου συζούσαν με τις γυναίκες. Το άγιο όνομα του Θεού βλασφημείτο δημόσια και κανένας – λέει ο Βρυέννιος – δεν ύψωνε φωνή διαμαρτυρίας γι’ αυτό, ενώ θα έπρεπε, εμείς ως υπερασπιστές του ονόματος του να προτιμήσουμε μαρτυρικό θάνατο από τους ασεβείς από το να γίνουμε συνένοχοι των βλάσφημων με τη σιωπή μας. Όρκοι σε δημόσια διάταξη. Η αδιαφορία των πολιτών για τις ανάγκες του γείτονα, της κοινωνίας, του κράτους που κινδύνευε ήταν μέγιστη. Η φιλαυτία βασίλευε, εξυπηρετούνταν τα προσωπικά συμφέροντα του καθενός. Τα τείχη της πόλεως παρουσίαζαν φθορές και χρειάζονταν σύντομα επισκευή, αλλά όσοι είχαν υλικούς θησαυρούς προτιμούσαν να κτίζουν τριώροφες κατοικίες παρά να διαθέτουν τα χρήματά τους για την κοινή ασφάλεια (βλ. τους τρεις τόμους των διδαχών του Ιωσήφ Βρυέννιου που εκδόθηκαν από τον Ευγένιο Βούλγαρη, Λειψία 1768 – 1794).
Η φιλαργυρία των πλουσίων ασυναγώνιστη. Όταν ο τελευταίος μαρτυρικός βασιλιάς Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ανέλαβε την εξουσία, το δημόσιο ταμείο βρέθηκε κενό· γι’ αυτό απηύθυνε έκκληση στους πλουσιότερους της πόλεως, ζητώντας τη συνδρομή τους. Αλλά οι μεγιστάνες αρνήθηκαν ισχυριζόμενοι ότι είναι… φτωχοί. Φτωχοί; Ποιοι; Αυτοί, των οποίων τα υπόγεια των μεγάρων αμέσως μετά την άλωση ανέσκαψαν οι Τούρκοι και ανακάλυψαν μέγιστους θησαυρούς, αρκετούς να εξοπλίσουν στρατούς και στόλους! Ο ίδιος ο αυτοκράτορας συνομιλώντας με το Φραντζή εκφραζόταν πικρά λέγοντας ότι γύρω από τον θρόνο που κλονιζόταν δεν βρισκόταν ούτε ένας ειλικρινής σύμβουλος, καθώς όλοι ζητούσαν το ατομικό τους συμφέρον. Χαρακτηριστικό δείγμα της ιδιοτέλειας είναι και αυτό, ότι δηλαδή, όταν κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλεως τα εξωτερικά τείχη πάθαιναν σοβαρές βλάβες από τις βολές του τηλεβόλου και ανοίγονταν ρήγματα, τα οποία χρειάζονταν άμεση επισκευή, ούτε σ’ αυτή την ύστατη ώρα, δεν πείθονταν, λησμο-νώντας το δικό τους συμφέρον, να παράσχουν τα αναγκαία υλικά και την ερ-γασία, προτού πληρωθούν γι’ αυτά! (βλ. Κ. Παπαρρηγόπουλου, «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», τόμος Ε΄, σελ. 336, 346).
Εκτός των ανωτέρω και νέα απόδειξη προστέθηκε. Το1882 στην Ι. Μο-νή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μετεώρων ο μακαρίτης επίσκοπος Πατρών Νικηφόρος Καλογεράς μεταξύ των άλλων βρήκε και πολύτιμο χειρόγραφο, το οποίο περιείχε την εξομολόγηση του Γεννάδιου, του πρώτου μετά την άλωση πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Ο Γεννάδιος, ζώντας τα δραματικά γεγονότα πριν και μετά την άλωση, γνώριζε όσο λίγοι την ηθική και θρησκευτική κατάσταση των χρόνων εκείνων και σε εξομολόγησή του, ως άλλος Ιερεμίας, θρηνώντας στα ερείπια της πόλεως, ο πατριώτης ιεράρχης λέει τα εξής:

• «Κύριε!… Πανταχοῦ διεσπάρημεν. Ὄνειδος προκείμεθα οὐ γείτοσι μόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶσιν ἀνθρώποις. Μυκτηρισμὸς καὶ χλευασμὸς τοῖς κύκλῳ ἡμῶν ἐγενόμεθα. Παράδειγμα συμφορᾶς εἰς τὸν ἀνθρώπινον κατέστημεν βίον. Καὶ ἵνα τί, Κύριε, ταῦτα συνεχώρησας ἐφ’ ἡμῖν; Ἵνα τί ὁ θυμός σου ἐφ’ ἡμᾶς ἐξεκαύθη;… Διεφθάρημεν καὶ ἐβδελύχθημεν ἐν τοῖς ἡμῶν ἐπιτηδεύμασι. Πάντες ἐξεκλίναμεν, ἅμα ἠχρειώθημεν. Ταῖς ἑορταῖς σου ἠτιμάσαμεν. Τῆς δόξης σου κατεφρονήσαμεν. Τὰ σώματα ἡμῶν τοῖς πάθεσιν ἐξεδώκαμεν. Τὰς ψυχὰς ἡμῶν τοῖς σώμασι προσηλώσαμεν. Αἱ δεξιαὶ ἡμῶν δεξιαὶ ἀδικίας ἐγένοντο. Αἱ γλῶσσαι ἡμῶν ἐβλασφήμησαν κατὰ τῶν ἁγίων σου. Χείλη ἡμῶν δόλια ἐν τῇ καρδίᾳ καὶ ἐν καρδίᾳ ἐλάλησαν κακά. Μάταια ἐλάλησεν ἕκαστος πρὸς τὸν πλησίον αὐτοῦ. Ὠμνύομεν τοῖς πλησίον ἡμῖν καὶ ἠθετοῦμεν. Τὸ ἀργύριον ἡμῶν ἐπὶ τόκῳ παρείχομεν καὶ ἐπ’ ἀθώων ἐλαμβάνομεν δῶρα. Δικαιοσύνην καὶ κρίσιν ἐβδελυξάμεθα. Οἱ ζυγοὶ ἡμῶν ἄνισοι. Τὸ ἀργύριον ἡμῶν ἀδόκιμον. Ἕκαστος τὴν κακίαν τοῦ πλησίον αὐτοῦ ἐλ-ογιζόμεθα ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν. Οἱ ποιμένες ἠπατῶμεν τὸν λαὸν τοῦ Θεοῦ καὶ τὰς τρίβους αὐτοῦ ἐταράττομεν, καὶ ἐν ἀρετῆς σχήματι πονη-ρίαν ἐδιδάσκομεν. Οἱ ἄρχοντες ἠπειθοῦμεν τοῖς νόμοις σου, κοινωνοὶ κλεπτῶν, ἀγαπῶντες δῶρα, διώκοντες ἀνταπόδομα, ὀρφανοῖς οὐ κρί-νοντες καὶ κρίσιν χηρῶν οὐ προσέχοντες. Ἁπλῶς εἰπεῖν παρασυνεβλήθημεν τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις καὶ ὡμοιώθημεν αὐτοῖς. Σὺ δε, Κύριε, ἐμακροθύμεις, ἠνείχου, ἔμενες, ἵνα ποιήσωμεν σταφυλήν, καὶ ἡμεῖς ἀεὶ ἐποιοῦμεν ἀκάνθας… Ἔσειες τὴν γῆν, καὶ ἐτρυφῶμεν. Ἠπείλεις, καὶ οὐκ ἐφροντίζομεν. Ἐδίδασκες, καὶ οὐκ ἐβουλόμεθα συνιέναι τοῦ ἀγαθῦναι. Ἐκέλευες μετανοεῖν, καὶ οὐ προσείχομεν, οὐδ’ ἐπολιτευόμ-εθα, καθὼς ἐνετείλω ἡμῖν, ἵνα εὖ ἡμῖν γένηται, ἀλλ’ ἐν τῷ βάθει τῶν πειρασμῶν καὶ τῆς ἀπειλῆς τῆς ἐγκαταλείψεώς σου τοῖς λειψάνοις τῆς ἀναιδείας ἡμῶν ἐπεξήλθομεν, καθὼς ἐποιήσαμεν βουλὴν καὶ οὐ διὰ Κυρίου. Καὶ διὰ τοῦτο τοῖς κρημνοῖς τῆς ἀβουλίας περιεπέσαμεν. Ὁμολογοῦμεν ταῦτα, Θεέ, Βασιλεῦ οὐράνιε. Οὐκ ἀρνούμεθα. Ὁμολογοῦμεν, ὅτι ἐγενόμεθά σοι εἰς πλησμονήν, καὶ διὰ τοῦτο οὐκέτι ἀφῆκας τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. Καὶ ὅτε τὰς χεῖρας ἡμῶν ἐξετείνομεν πρὸς σε, ἀπέστρεφες τοὺς ὀφθαλμούς σου ἀφ’ ἡμῶν… Πῶς ἂν ἐδέξω χεῖρας αἵματος πλήρεις; Πῶς ἂν ἤκουσας χειλέων βλασφημούντων ὁμοῦ καὶ αἰνούντων σε; Πῶς ἔμελλες φείδεσθαι τῆς τοσαύτης ἀνελπίστου καὶ ἀμετανοήτου πωρώσεως; Οὐκοῦν εὐλογητὸς εἶ, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ δεδοξασμένον τὸ ὄνομά σου εἰς τοὺς αἰῶνας. Δίκαιος εἶ ἐπὶ πᾶσιν, οἷς ἐποίησας ἡμῖν. Καὶ πάντα, ὅσα ἐποίησας ἡμῖν, ἐν ἀληθινῇ κρίσει ἐποίησας» (βλ. Ευθυμίου Ζυγαβηνού, «Υπόμνημα στις Επιστολές του Παύλου»,  εκδοθέν υπό Νικηφόρου Καλογερά, Αθήνα 1887, πρόλογος, σελ. 99 – 100).

«Κύριε!   Διασκορπιστήκαμε παντού. Γελοιοποιηθήκαμε όχι μόνο στα μάτια των γειτόνων μας αλλά και όλων των ανθρώπων. Μας κοροϊδεύουν και μας χλευάζουν όλοι γύρω μας. Γίναμε παράδειγμα συμφοράς στην ανθρώπινη ζωή. Κύριε, γιατί τα επέτρεψες αυτά σε μας; Γιατί ο θυμός σου μας κατέκαυσε;…  Είμαστε διεφθαρμένοι και σιχαμεροί σε ό,τι κάνουμε. Όλοι ξεφύγαμε και ταυτόχρονα εξαχρειωθήκαμε. Δεν τιμήσαμε τις γιορτές σου. Περιφρονήσαμε τη δόξα σου. Παραδώσαμε τα σώματα μας στα πάθη. Προσκολλήσαμε τις ψυχές μας στα σώματα. Τα χέρια μας χέρια αδικίας έγιναν. Οι γλώσσες μας βλασφήμησαν κατά των αγίων σου. Τα χείλη της καρδιάς μας είναι δόλια και μίλησαν με κακία. Μάταια πράγματα είπε ο καθένας στον πλησίον του. Δίναμε όρκους στους συνανθρώπους μας και τους αθετούσαμε. Δανεί-ζαμε χρήματα με τόκο και παίρναμε δωροδοκίες από αθώους ανθρώπους. Αποστραφήκαμε τη δικαιοσύνη και τον έλεγχο. Οι ζυγαριές μας ήταν άνισες. Τα χρήματά μας ήταν παράνομα. Ο καθένας μας μηχα-νευόμασταν στην καρδιά του το κακό του πλησίον μας. Οι ποιμένες (της Εκκλησίας) εξαπατούσαμε το λαό του Θεού και τον εκτρέπαμε από το σωστό δρόμο και διδάσκαμε την κακία με πρόσχημα την αρετή. Οι άρχοντες δείχναμε απείθεια στους νόμους σου, ως συνεργάτες των ληστών, αγαπώντας τις δωροδοκίες, επιδιώκοντας ανταποδόσεις, χωρίς να υπερασπιζόμαστε τα ορφανά και τις χήρες. Γενικά, γίναμε σαν τα κτήνη που δεν έχουν λογική και ομοιωθήκαμε με αυτά. Εσύ όμως, Κύριε, έδειχνες μακροθυμία, ανεχόσουν, περίμενες, για να κάνουμε έστω και όψιμα σταφύλια, και εμείς συνεχώς κάναμε αγκάθια… Συντάραζες τη γη με σεισμούς και εμείς καλοπερνούσαμε. Μας έστελνες σημάδια απειλητικά και εμείς δεν δείχναμε ενδιαφέρον. Μας δίδασκες, και δεν θέλαμε να καταλάβουμε και να φρονηματιστούμε. Μας παρότρυνες να μετανοήσουμε, και δεν σε προσέχαμε, ούτε ζούσαμε κατά τις εντολές σου, για να αποβεί σε καλό μας, αλλά ζήσαμε με περίσσια αναίδεια σε βαθείς πειρασμούς με το φόβο να μας εγκαταλείψεις, αφού έτσι παίρ-ναμε αποφάσεις και όχι με τη βοήθεια του Κυρίου. Και γι’ αυτό περιπέσαμε σε γκρεμούς απελπισίας. Τα παραδεχόμαστε αυτά, Θεέ, Ουράνιε Βασιλιά. Δεν τα αρνούμαστε. Παραδεχόμαστε ότι κάναμε πολλά εναντίον σου και γι’  αυτό δεν συγχώρησες ακόμη τις αμαρτίες μας. Και όταν απλώναμε τα χέρια μας προς Εσένα, απέστρεφες τα μάτια σου από εμάς… Πώς θα μπορούσες να δεχτείς χέρια γεμάτα με αίμα. Πώς θα μπορούσες να ακούσεις χείλη που σε βλασφημούν και ταυτόχρονα σε υμνούν; Πώς επρόκειτο να λυπηθείς τόση ανέλπιστη και αμετανόητη πώρωση; Είσαι λοιπόν, Κύριε Θεέ μας, άξιος κάθε υμνολογίας και το όνομα σου είναι αιώνια δοξασμένο. Έχεις δίκιο για όλα όσα μας έχεις κάνει. Και όλα όσα μας έχεις κάνει, τα έχεις κάνει σύμφωνα με τη δίκαιη κρίση σου».
Απ’ όσα μαρτυρούν άνθρωποι που  είδαν και άκουσαν οι ίδιοι, εξάγεται το συμπέρασμα ότι «η απερίγραπτη εκείνη συμφορά δεν συνέβη από μόνη της, αλλά ήταν αποτέλεσμα της γενικής εξαχρείωσης του έθνους, ότι κύρια αιτία δεν ήταν τόσο η δύναμη του κατακτητή, όσο οι αμαρτίες που είχαν κατακλύσει το πολιτικό, κοινωνικό, και ιδιωτικό βίο» (βλ. Νικηφόρου Καλογερά, ο.π. σελ. 94).
Αληθινά έπεσε η Πόλη, και μαζί μ’ αυτή η Βυζαντινή αυτοκρατορία, εξαιτίας των αμαρτιών των κατοίκων της. Είναι δυνατό ο υποστηρικτής της σχολής του ιστορικού υλισμού, σύμφωνα με την οποία μόνο ο οικονομικός παράγοντας είναι που αυτός που ρυθμίζει την εξέλιξη των κοινωνιών, είναι δυνατό, λέμε, ο υλιστής ιστορικός να μας ειρωνευτεί για την αφελή, κατά τον ίδιο, ερμηνεία, την οποία δίνουμε στο ιστορικό γεγονός της αλώσεως της Βασιλίδας των πόλεων. Αλλά ο άνθρωπος, ο οποίος αποκλείει από την Ιστορία την ύπαρξη του ηθικού και πνευματικού παράγονται και αποδίδει τα πάντα στη συστολή ή διαστολή του στομαχιού και έχει ως θεό την ύλη, ένας τέτοιος επιστήμονας είναι μυωπικός και δεν μπορεί να δει τα απώτερα εκείνα αίτια, τους παράγοντες εκείνους, η επίδραση των οποίων είναι τεράστια για την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Πίσω από την ύλη κρύβεται το πνεύμα. Πίσω από τους φυσικούς νόμους του σύμπαντος υπάρχουν οι ηθικοί νόμοι, των οποίων η αυστηρή τήρηση επιφέρει την κοινωνική ακμή και πρόοδο, ενώ η ασύστολη παράβασή τους από τους άρχοντες και το λαό επιφέρει την εξασθένηση, τον εκφυλισμό και τον παντελή όλεθρο των εθνών. Ένα μικρό έθνος, του οποίου οι πολίτες ζουν με φόβο Θεού, πρόθυμοι ακροατές και ταχείς και δραστήριοι εφαρμοστές των ηθικών νόμων του, είναι αδύνατο αυτό να κατακτηθεί, έστω και αν ο επιτιθέμενος εχθρός διαθέτει δεκαπλάσιες και εικοσαπλάσιες δυνάμεις, διότι ένας πιστός του Θεού δούλος θα καταδιώξει χίλιους άπιστους και ασεβείς. Σύμμαχός τους είναι ο Κύριος! Ποιος άλλος υπάρχει μεγαλύτερος σύμμαχος; Αντίθετα, ένα μεγάλο έθνος, του οποίου οι πολίτες είναι καθημερινοί παραβάτες των ηθικών νόμων και δεινοί υβριστές της θείας μεγαλοσύνης του Δημιουργού, και ζουν ζωή αρπαγής και ακολασίας, το έθνος αυτό θα καταρρεύσει. Καθόλου δε θα το βοηθήσει ο ισχυρότερος εξοπλισμός, οι πλωτοί κολοσσοί της θάλασσας, τα υπερφρούρια του αέρα, τα τεχνητά τείχη της ξηράς. Ενώ γι’ αυτόν που φοβάται το Θεό ο ιστός της αράχνης γίνεται φρούριο απόρθητο, ενώ για τον ασεβή, τον αναιδή πε-ριφρονητή των εντολών του Κυρίου, θα έλθει στιγμή, κατά την οποία και τα χαλύβδινα τείχη, που τον προστατεύουν, θα γίνουν πιο ευτελή από τον ιστό της αράχνης, ξερό καλάμι που καίγεται με ένα σπίρτο. Ούτε πρόκειται να σώσει τον υπερήφανο, τον ασεβή, τον αμετανόητο λαό. Να, τι λέει ο Κύριος με το στόμα του προφήτη Οβδιού· «Ἐὰν μετεωρισθῇς ὡς ἀετὸς καὶ ἐὰν ἀνὰ μέσον τῶν ἄστρων θῇς νοσσιάν σου, ἐκεῖθεν κατάξω σε» («Αν βρίσκεσαι ψηλά σαν αετός και εάν έχεις τη φωλιά σου μέσα στα άστρα, από εκεί θα σε ρί-ξω κάτω») (Οβδ. στίχ. 4).
Ο Θεός δεν στέκεται απαθής θεατής της ιστορίας των ανθρώπινων πραγμάτων. Είναι ο δίκαιος Κριτής. Μέσα από τις σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας φαίνονται τα ίχνη του. Περνάει αμείβοντας την αρετή, τιμωρώντας την κακία. Και από το πικρό ξέρει η άπειρη σοφία του να εξάγει το γλυκό, από την κοπριά τα ευωδιαστά λουλούδια της ειλικρινής μετάνοιας και της ιερής κατάνυξης, και από τη δουλεία του 1453 να εξάγει το ηρωικό 1821.
Αγαπητοί αναγνώστες! Με την ευκαιρία της 500ης επετείου του θλιβερού γεγονότος της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, ας μελετήσουμε εμβριθώς (= προσεκτικά, με επιμέλεια) την Ιστορία και, βλέποντας ότι κύρια αιτία της συμφοράς εκείνης υπήρξε η υπερβολική αμαρτωλότητα, ας αντλήσουμε πολύτιμα διδάγματα για το Έθνος μας. Τα παθήματα των προγόνων ας γίνουν μαθήματα για μας. Το ένα, που πρέπει να τραβήξει την αμέριστη προσοχή κλήρου και λαού είναι, εάν εμείς όλοι οι κάτοικοι της μαρτυρικής αυτής γωνίας του κόσμου, στους οποίους «τὰ τέλη τῶν αἰώνων κατήντησαν» (= έφτασαν τα έσχατα χρόνια), εάν αγαπούμε τον Κύριο, εάν δηλαδή τηρούμε τις θείες του εντολές, εάν μισούμε το κακό οπουδήποτε και αν το συναντήσουμε, εάν μισούμε υπερβολικά τη θεομπαιξία, τη σιμωνία (=την αγάπη για τα χρήμα-τα), τη βλασφημία, τους όρκους, τη φιλοδοξία, την αρπακτικότητα, την ακο-λασία, την κακή επιθυμία, τη φιλαργυρία, την πλεονεξία, η οποία είναι ειδωλολατρία. Τα πάθη αυτά έγιναν οι νεκροθάφτες του μεγαλείου της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αυτά υπήρξαν οι ισχυρότεροι σύμμαχοι του κατακτητή. Χω-ρίς τη συνδρομή τους ποτέ ο Μωάμεθ ο Β΄ δε θα εισερχόταν στην Πόλη, ενώ η σημαία του Σταυρού θα κυμάτιζε στο τρούλλο της Αγίας Σοφίας, και η εξέλιξη των γεγονότων θα ήταν διαφορετική.
Έλληνες αδελφοί! Ας βάλουμε το χέρι στο στήθος και ας ρωτήσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους· Ζει μέσα μας η ορθή πίστη, η ανυπόκριτη αγάπη προς τον Κύριο και τον πλησίον; Είναι μαζί μας ο Κύριος; Απόρθητο φρούριο θα είναι η πατρίδα μας. Αυξήθηκε η ανομία; Πάγωσε η αγνή αγάπη; Νεκρώθηκε η Ορθόδοξη πίστη; Υψώθηκαν ανάμεσα μας ξένοι βωμοί, νέα είδωλα του ψευδοπολιτισμού; Νέα συμφορά, σε βάθος και έκταση μεγαλύτερη από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, θα ενσκήψει στο ταλαίπωρο έθνος μας. Ο Θεός δεν εμπαίζεται. Είναι «πῦρ καταναλίσκον» («φωτιά που κατακαίει»). Κανένας ευφυής οικονομικός συνδυασμός, καμιά συμμαχία με ξένα έθνη δε θα σώσει εμάς που απιστούμε και λατρεύουμε νέα είδωλα και βλασφημούμε καπηλικώς τα θεία. Ιστό αράχνης υφαίνουμε, λεπτό καλάμι θα μας διαλύσει.
Από εμάς, εφόσον υπάρχει ακόμη καιρός, εξαρτάται η αποτροπή νέας συμφοράς. Μπροστά μας σήμερα στέκονται η ζωή και ο θάνατος. Η ζωή με το Χριστό· ο θάνατος μακριά από το Χριστό. Ας επιλέξουμε τη ζωή την αθάνατη. Ας γευθούμε την αθάνατη ζωή με λόγια, με έργα και με τα Μυστήρια. Ο Χριστός ας βασιλεύει στην καρδιά μας. Αυτός ας ρυθμίζει την ατομική, την οικογενειακή και εθνική μας ζωή. Αυτός και μόνο ας είναι ο Θεός μας· το όνομά του επικαλούμαστε· εκτός από Αυτόν δεν αναγνωρίζουμε κανέναν άλλο. Εάν προσπέσουμε ενώπιόν του με μετάνοια νινευιτική, εκζητώντας το άπειρο έλεός του, τότε υπάρχει ελπίδα που δεν καταισχύνει ότι η αγαπητή μας Πατρίδα θα εξέλθει από το σκοτάδι σε νέο φως, θα δει καλύτερες ημέρες, και σαν πρωινό αστέρι θα λάμπει και πάλι ανάμεσα στου λαούς Ανατολής και Δύσης!

(“ΕΘΝΙΚΑΙ ΕΠΕΤΕΙΟΙ” ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΦΛΩΡΙΝΗΣ

π. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ ΚΑΝΤΙΩΤΟΥ, σελ. 1-77)

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ